فعالیت تجار ایرانی در بندر گز ایران بعد از امضای معاهدات و واگذاری امتیازات مختلف به دول خارجی، مستقیم با آنان رابطه برقرار کرد و به دایره نظام اقتصاد جهانی نزدیک شد. این روند به تجار داخلی فرصت داد تا بدون توجه به تایید از جانب دولت قاجار با استعمارگران که با انحصارطلبی برای حذف رقبای داخلی تلاش می‌کردند، به رقابت بپردازند. البته دولت با اعطای امتیاز به بیگانگان برای تامین هزینه‌های خود، باعث ضربه به تجار ایرانی می‌شد. تجار ایرانی حتی بعد از ورود روس‌ها به بندر گز و نواحی مجاور هم از آنجا صرف‌نظر نکردند. برای نمونه زمانی به مشیرالدوله وزیر امور خارجه گزارش رسید که کمپانی قفقاز -مرکوری قصد دارد در بندر گز دستگاه اتکا بارکش فراهم کند و یک کشتی کوچک هم برای کشیدن حاضر کند؛ ولی چون حالیه امر حمل‌ونقل به دست رعایای ایران خوب انجام می‌شود، یقین است هر گاه کمپانی روسی اقدام به این کار کند، اسباب قیل و قال و زحمت آنها را فراهم خواهد کرد» و در آخر مشیرالدوله مانع این کار شد.
حضور سرمایه‌گذاران و شرکت های خارجی با بهره بردن از انواع تسهیلات دولتی، به ضعف و ناکامی تجار بومی منجر می‌شد. با این حال تجار داخلی با تاسیس کمپانی‌های بزرگ و کوچک در وضعیتی که روسیه در نیمه‌شمالی کشور در عرصه تجارت و مناسبات اقتصادی یکه‌تازی می‌کرد، به امور بازرگانی روی آوردند. سبک و سیاق زمین‌داری شرقی، دست تجار ایرانی را باز کرده بود تا رابط مبادلات بین شهر و روستا شوند. آنان به صدور و ورود کالاهایی چون تریاک، پنبه، ابریشم، میوه و خشکبار می‌پرداختند و از این طریق پولی هنگفت نصیبشان شده بود. به این طریق بود که برخی از سرمایه‌گذاران عمده‌ای که خارج از بندر گز به فعالیت‌های تجاری و کشاورزی اشتغال داشتند، بخشی از دارایی خود را به بندر گز آوردند و شروع کردند به سرمایه‌گذاری در این منطقه در دوره قاجار موانع و مشکلاتی بر سر راه سرمایه‌گذاری و صنعتی شدن ایران وجود داشت؛ از جمله نبود امکانات ارتباطی که دادوستد و تجارت را ضعیف می کرد. یکی از مهم‌ترین علل این موضوع ضعف تکنولوژیک و موانع طبیعی و ناامنی و از همه مهم‌تر ضعف حکومت مرکزی بود. برای نمونه در اوایل سلطنت مظفر الدین شاه، بخشی از اموال امین‌الضرب‌ها به ارزش ۸۰۰هزار تومان مصادره شد. اعتماد السلطنه دزدی و غارت را یکی از موانع مهم سرمایه‌گذاری می‌داند و می‌گوید: «در شهر دزدی‌های غریب می‌شود. دیشب در حجره تومانیانت، تاجر ارمنی که در کاروانسرای امیر است، سقف را شکافته به معاونت زیربان و نردبان بالا رفته و پایین رفته، دزدان مبلغی نقد و جواهرات برده بودند. به علاوه چند نفر را در این ماه، شب‌ها در کوچه به قتل رسانده‌اند.»
در نتیجه تجار باوجود فعالیت‌های گسترده در زمینه‌های گوناگون نتوانستند به سرمایه‌گذاری کارآمد در داخل کشور و صنعتی کردن آن بپردازند. این موانع در دو حوزه داخلی (از جمله شیوه تولید و فقدان تمایز میان شهر و روستا و نظام سیاسی اجتماعی آن، نداشتن استقلال تجار و سرمایه‌گذاران از دولت و نظام سیاسی حاکم، ناامنی و غارت، پراکندگی اجتماعات و حوزه خارجی (وضعیت نیمه استعماری و مداخله گسترده استعمارگران در ایران، وابستگی اقتصاد سنتی ایران به بازار نوپای جهانی) قابل بررسی‌اند.
در عهد قاجار به‌علت ساختار سیاسی و اجتماعی و شکل سنتی تولید، مالکیت خصوصی ضعیف بود؛ ولی برخی از تجار داخلی که با زیروبم تجارت و راه‌های سرمایه گذاری آشنا شده بودند، با هدف کسب سود بیشتر در مناطقی چون بندر گز به سرمایه‌گذاری پرداختند. این اقدام جزو اولین نمونه‌های سرمایه‌گذاری بومی در دوره قاجار بود و از این نظر که آغازگر تغییر مناسبات به شمار می‌رفت، اهمیت زیادی داشت.
قبل از آمدن روس‌ها به بندر گز هم تجار ایرانی کم وبیش در حوالی این بندر حضور داشتند. با رونق تاسیسات بندری و تمرکز روس‌ها «گرچه تجارت این منطقه عمدتا به دست تجار روسی بود، ولی کسانی که کالاهای روسی را از آنها می‌خریدند، دو یا سه تاجر خرده‌پای ایرانی بودند و چندتا دست‌فروش و قاطرچی که از شاهرود می‌آمدند و محصولات آنجا را تهیه می‌کردند. راه ورود کالاهای روسی به خراسان از طریق بندر گز به شاهرود می‌گذشت.
تجار ایرانی در جریان مبادلات کالا نقش واسطه داشتند و بعد از تاسیس خط‌آهن ماورای خزر و تمرکز روسیه بر نقاط شمال گز، و آشوراده، خود تجار ایرانی به رتق و فتق امور تجاری آنجا پرداختند. بندر گز مهم‌ترین مرکز تجارت خارجی ایالت استرآباد بود که روس‌ها موجبات رونق آن را فراهم کردند.
همچنین اهمیت سوق‌الجیشی بندر گز که حدفاصل تهران و مشهد بود، در توجه بازرگانان ایرانی به آنجا نقشی مهم داشت. بنابراین تجار ایرانی پی بردند که این بندر توانایی و ظرفیت سرمایه‌گذاری دارد. ضعف موقعیت روسیه بعد از مشروطه و به‌ویژه بعد از جنگ جهانی اول و انقلاب بلشویکی روسیه -که سبب ضعف و انحلال شرکت‌های تجاری روسیه شد- نیز در این تصمیم نقشی عمده داشت. گرچه تجار زیادی در ایران دوره قاجار رشد کردند، ولی در ارتباط با بندر گز و فعالیت در آنجا، به دو تن از مهم‌ترین و ثروتمندترین و معتبرترین تجار بزرگ، یعنی محمدحسن و محمدحسین امین‌الضرب و تومانیان‌ها اشاره می‌شود.
امین‌الضرب‌ها
از جمله تجار سرشناس ایرانی دوره قاجار پدر و پسری اصفهانی بودند به نام محمدحسن و محمدحسین امین‌الضرب. حرفه اولیه این خانواده صرافی بود؛ یعنی به خریدوفروش مسکوکات خارجی و داخلی می‌پرداختند.
ابتدا حاج محمدحسن به تجارت مستقل روی آورد و بعد از رفتن به تهران به‌عنوان دوره‌گرد کم‌کم به اسم امین‌الضرب شهرت یافت و تاجری پرآوازه شد.
این ایام به معنای شروع مرحله‌ای نوین در حیات سیاسی اقتصادی حاج محمدحسن بود. او درنتیجه ارتباط با تجارت‌خانه اروپایی رالی به مدیریت واسیلی یادی پانایورتی با رموز تجارت آشنا شد و با کمک حاج عبدالحمید تاجر اصفهانی مقیم تبریز تجارت‌خانه‌ای برای تجارت با استانبول و اروپا تاسیس کرد. امین‌الضرب مدتی نماینده پانایورتی بود و او نیز به امین‌الضرب اعتماد فراوان داشت. محمدحسن به تدریج حواله‌های پانایورتی را نقد می کرد و به او تحویل می‌داد. کار با این کمپانی خارجی و اعتماد کامل به امین‌الضرب، زمینه‌سازشهرت او در تهران نزد شاه و وزرا شد.
به این ترتیب علاقه محمدحسن به تجارت و معامله افزایش یافت و هر روز سود بیشتری نصیبش شد. رونق کسب‌وکار حاج محمدحسن سبب شد که او برادرش ابوالقاسم را به‌عنوان نماینده شرکت خود در سال ۱۲۸۷ق/ ۱۸۷۰م برای تجارت به استانبول بفرستد تا هم کالاهای اروپایی بخرد و به ایران بفرستد و هم کالاهای ایرانی را به اروپا صادر کند. به این ترتیب آن دو به وارد کردن البسه اروپایی پرداختند و نقش بازاریاب را پیدا کردند. دامنه فعالیت آنان در زمینه کریستال، فیروزه، الماس، پنبه، چای، قند، شکر، صابون، تریاک و… به روسیه و انگلیس گسترش پیدا کرد. به هر حال حاج محمدحسن در نتیجه ارتباط تجاری با دنیای خارج، با دستاوردهای تمدن جدید آشنا شدند و به تدریج در دیگر زمینه‌های تجارت هم به معامله پرداختند. این موضوع سبب ورود اولین دستاوردهای صنعتی غرب به ایران، به وسیله آنها شد. در سال‌های بعدی حاج محمدحسن خود به خارج سفر می‌کرد و در بازگشت لزوم ورود تمدن، کالاها و اختراعاتی چون بانک، راه‌آهن و…به داخل کشور را با هدف پیشرفت در عرصه‌های مختلف، به خاندان حاکمه و مسوولان گوشزد می‌کرد. به هر حال این اقدامات و ارتباط مستقیم با خارج، امین‌الضرب را کاملا آماده و توانمند کرده بود که به‌عنوان اولین ایرانی، صاحب صنایع نوین شود و کارخانه های متعددی در داخل کشور ایجاد کند.
حاج محمدحسین پسر حاج محمدحسن نیز در توسعه برق تهران موثر بود و کارخانه برق تهران را خرید و در خیابان چراغ برق نصب کرد و تا اواخر دوره قاجار در کارخانه برق دیگر نیز ایجاد کرد. پس از آن، توجه او به دنیای تجاری جدیدی جلب شد که در آن، معاملات بزرگ، بازار خارجی، صادرات کالا، مبادلات صرافی و مشارکت با شرکت‌های خارجی در وارد کردن کالاهای متنوع و… وجود داشت. همین توان اقتصادی به او امکان می‌داد که در سیاست نیز مداخله کند که نمونه‌ای از آن در جریان حادثه تنباکو و کمپانی رژی رخ داد. این مسائل نشان‌دهنده نقش فعال و توان بالای حاج محمدحسین در عرصه امور داخلی بود. او برای خریدو فروش کالا و سپرده و حواله پولی، در همه شهرهای مهم ایران نمایندگی داشت. به هر حال با چنان پیشینه تجاری‌ای بود که محمدحسین امین‌الضرب نیز در بندر گز به سرمایه‌گذاری پرداخت.
تومانیان‌ها
شکل‌گیری و فعالیت تجارت‌خانه‌ها از نتایج آنی رشد و رونق تجارت داخلی و خارجی بوده است و تجارت‌خانه برادران تومانیان نیز یکی از آنها به‌شمار می‌رود. کمپانی تومانیان‌ها (ارامنه ساکن تبریز) از جمله مهم‌ترین موسسات تجاری اقتصادی بود که از عهد ناصری تا جنگ جهانی اول به حیات خود ادامه داد. این کمپانی در واردات، صادرات و بانکداری فعالیت داشت. این تجارت‌خانه در ۱۲۹۵ ق ۱۸۷۸م شکل گرفت؛ یعنی تقریبا ۱۰سال بعد از امضای عهدنامه ترکمانچای. تومانیان‌ها بعداز آنکه از تجارت با روسیه پولی به‌دست آوردند، به تدریج در شهرهای آذربایجان و شهرهای شمالی تا ایالت خراسان شعب شرکت خود را گسترش دادند.
وجود این شعب نشانه رونق کار و توانایی مالی این کمپانی بود. تبریز کانون اقتصاد آذربایجان و بهترین مرکز تجارتی ایران انبار کالاهای روسیه و از بزرگ‌ترین شهرهای ایران به شمار می‌رفت. هسته این موسسه را باید در دکه کوچکی جست‌وجو کرد که مردی به نام هاراتون تومانیانس ارمنی در تاریخ ۱۲۵۷ق/ ۱۸۴۰م در شهر پررونق آن زمان، تبریز افتتاح کرد. او از اهالی قراچه‌داغ آذربایجان بود که با صدور و ورود کالاهایی چون آهن‌آلات و نعل اسب، خشکه، پنبه، ابریشم و… در تبریز، کم‌کم شهرت یافت و کمی بعد چهار پسر او با همکاری یکدیگر در این شهر تجارت‌خانه معروف به کمپانی تومانیانتس را تاسیس کردند. بنابراین در عصر امتیازات زمانی که تجار داخلی متوجه خطر بیگانه شدند به گشایش تجارت‌خانه‌هایی هرچند کوچک برای صدور و ورود مستقیم کالا پرداختند.
کمپانی تومانیانتس بعد از شکل‌گیری، به خرید و فروش کالا در بازارهای داخلی و کمی بعد در خارج از ایران و به‌ویژه در قلمرو روسیه مشغول شد. عمده کار تومانیان‌ها خرید مواد خام ایران و حمل آن به روسیه بود و طولی نکشید که شعب تجارت خانه خود را در هشتر خان، مسکو و باکو هم گشودند و کارخانه‌های متعددی برای پاک کردن برنج و پنبه و… در روسیه دایر کردند تا اجناس صادره از ایران را در این کارخانه‌ها به عمل آورند. داشتن شعب مختلف در نقاط شمالی ایران و در بعضی از شهرهای روسیه تجارت خانه مزبور را واداشت که قسمتی از پول خود را به صرافی و خریدوفروش برات‌های داخلی و خارجی اختصاص دهد و این کار را گسترش دهد. بعد از سال ۱۳۰۸ ق/ ۱۸۹۱م برادران تومانیان در ایران به صدور مواد خام و بانکداری و ملاکی پرداختند و با خرید چند کشتی در دریای خزر به حمل کالا پرداختند. یعنی آنها علاوه بر امور مالی و صرافی در رشته‌های مختلف صادرات و واردات و زمین‌داری و امور رفاهی نیز فعالیت می‌کردند. تومانیان‌ها با برقراری ارتباط با روسیه، نقشی پررنگ در صدور مواد و کالاهای ایرانی از جمله برنج به روسیه و ورود اجناس روسی به بازارهای داخلی داشتند. آنان خشکبار، پنبه، و ابریشم به روسیه صادر می‌کردند و نقره و آهن و قماش به ایران وارد می‌کردند. شهرت تومانیان‌ها گذشته از امور بانکداری و صرافی، بیشتر به اشتغال آنان در امور بازرگانی برمی‌گشت؛ چون آنان پابه‌پای تجار خارجی به‌ویژه روسی در تجارت داخلی و خارجی درگیر بودند. گرچه محل اصلی فعالیت تومانیان‌ها در شمال قرار داشت، ولی آنها به‌صورت پراکنده در نواحی پررونق جنوب (حوزه نفوذ انگلیس) نیز فعالیت می‌کردند. سایکس در زمان عبور از رفسنجان می‌نویسد: «سابق بر این قسمت مهم پنبه آنجا به هند صادر می‌شد؛ ولی از ۱۸۹۸م [۱۳۰۶ ق ] به بعد مثقال به مثقال آن را با شتر از طریق شاهرود به روسیه می‌برند و تجارت این کالا به دست تجارت خانه تومانیانتس روسی افتاده است.»
این شواهد نشان می‌دهد تجارت ایران تماما در دست اروپاییان نبوده است و با رسیدن کالاها به ایران، تجار به‌ویژه ارامنه آن را توزیع می‌کرده‌اند. در نیمه قرن ۱۹م مبادلات روسیه و ایران حجمی در خور توجه داشت و بازرگانی در ولایات شمالی کشور، با وجود موانع و محدودیت‌های فراوان رونق پیدا کرد. در چنین بستری تجار داخلی در کنار همتایان خارجی، به بازرگانی روی آوردند. ساختار زمین‌داری شرقی، دست این تجار را باز کرده بود تا رابط مناسبات بازرگانی بین شهر و روستا شوند و به صدور و ورود کالاهای گوناگون بپردازند. کمپانی برادران تومانیان با استفاده از این فرصت، با روسیه رابطه برقرار کرد و در مبادلات تجاری فعالانه شرکت کرد و با توجه به این زمینه فعالیت‌ها بود که مقارن با توسعه تجاری بندر گز به سرمایه‌گذاری در آنجا هم پرداخت.
زمینه فعالیت‌های تجار در بندر گز
زمین‌داری تنها فعالیت تجار نبود، بلکه آنها در زمینه‌های دیگر از جمله خرید مواد خام و ارسال آن به خارج نیز شرکت می‌کردند. یکی از ویژگی‌های مازندران و استرآباد داشتن معادن طبیعی بود. استرآباد و بندر گز از بابت معادنی چون نقره، مس، زغال‌سنگ، سدیم و… سرزمینی غنی به شمار می‌رفت. این معادن بیشتر در مناطق کوهستانی و بر فراز تپه‌ها قرار داشت و لذا کوهستان‌های استرآباد و اطراف ثروتی غنی داشتند. بنابراین وقتی تجار روسی به جنوب شرق خزر آمدند، به استخراج معادن پرداختند. تجار ایرانی با الگو گرفتن از تجار روسی کارها و مشاغل آنان را ادامه دادند.
تجار ایرانی وقتی به بندر گز رفتند، ابتدا به علت رونق بازار به فعالیت در زمینه مبادله مواد خام پرداختند؛ ولی بعدا به کار تولید هم روی آوردند. وجود موادی چون پنبه، خشکبار و میوه‌جات و برنج در بندر گز موجب شد تا صاحبان سرمایه ایرانی ابتدا به جمع‌آوری و صادرات و سپس تولید این محصولات تشویق شوند. برادران تومانیان خشکبار و ابریشم خام و پیله صادر می‌کردند و برای کسب ثروت بیشتر، به ایجاد مزارع تولید این‌گونه محصولات هم پرداختند.
ایران با داشتن اراضی وسیعی در شمال کشور، معدنی بزرگ برای تهیه مواد خام بود. درآمدهای حاصل از صدور مواد خام برای وارد کردن یکسری کالاهای خاص به‌کار می‌رفت. در بندر گز هم ورود و صدور کالاها جریان داشت. طبق جدول زیر در سال های ۱۳۲۹-۱۳۲۸ق این میزان بدین‌گونه بود.
تجار روسی و ارمنی از راه رشت و خزر ۴.۲۸۴.۰۰۰ پوند پنبه قزوین، زنجان و طارم را | به مسکو صادر کردند؛ برنج و تریاک نیز از دیگر کالاهای صادراتی آنان بود.
البته تجار ایرانی با نقش دلالی و واسطه‌گری خود، مواد خام را با قیمت ارزان به کشورهای خارجی می‌فروختند.
خریدوفروش زمین
تجار در نقاط بندری در عرصه های مختلف فعالیت می‌کردند. درواقع از مهم‌ترین ویژگی‌های تجار این بود که به تجارت یک کالای خاص نمی‌پرداختند و به هر کاری که احتمال سودآوری داشت وارد می‌شدند. در این راستا مهم‌ترین اقدام تجاری بازرگانان ایرانی در بندر گز، سرمایه‌گذاری در عرصه زمین‌داری بود. وقتی روس‌ها به این منطقه آمدند، با خرید زمین‌های اطراف بندر جز از مالکین ساکن آنجا، شروع کردند به انحصاری کردن فعالیت‌های تجاری و اقتصادی. ساخت کارخانه در آنجا باعث نگرانی تجار بومی شد.
در زمان قاجار، زمین‌داری از جمله مشاغل پر درآمدی بود که چون محدودیت خاصی در آن وجود نداشت، هر فردی به راحتی می توانست به آن روی بیاورد. به قول اوین «ایرانیان عادتشان این است که به مجرد دستیابی به پول و ثروت، آن را تبدیل به ملک می‌کنند.»
پرداخت وام به بخش خصوصی و دولتی و به ضمانت گرفتن زمین، عاملی مهم در گرایش تجار به زمین‌داری بود و این روند در ادامه سیاست فروش اراضی خالصه دولتی برای تامین هزینه‌های دولت، بیشتر شدت یافت.
با خرید این اراضی به وسیله بازرگانان، قشر تاجر زمین‌دار شکل گرفت.