مهران خسرو‌زاده: اقتصاد فضا در حال تجربه کردن دوران بدیع و بی‌سابقه‌ای است. امروزه کمتر انسانی را در کره زمین می‌توان یافت که در بخشی از زندگی روزمره‌اش به محصولات صنعت فضایی وابسته نباشد. سرویس‌های ناوبری، پخش شبکه‌های رادیویی و تلویزیونی، شبکه کارت‌های اعتباری و به‌روزرسانی لحظه‌ای آب‌وهوا از آشناترین خدمات صنایع فضایی است. اندازه اقتصاد فضا در سال ۲۰۱۹ به رقمی بالغ بر ۴۲۰ میلیارد دلار رسید که در سطح اقتصاد کشوری مانند ایران است. در سال‌های اخیر با ظهور شرکت اسپیس‌ایکس و بنیان‌گذار پرحاشیه و پرسروصدای آن یعنی ایلان ماسک، قرار گرفتن این صنعت در صدر توجهات را شاهد هستیم. البته این موضوع تنها به ماسک محدود نمانده و امروز ۲۹ تیرماه قرار است جف بزوس به فضا سفر کند. اما اقتصاد فضا از ابتدا چنین وضعیتی نداشته و رقابت شرکت‌های خصوصی در زمینه خدمات فضایی پدیده‌ای جدید و نوظهور است که عمر آن در اذهان عمومی شاید به کمتر از ۱۰ سال برسد. این موضوع خبر از آن می‌دهد که در عصر جدید از صنعت فضایی زندگی می‌کنیم که به آن سومین عصر اقتصاد فضا می‌گوییم؛ جایی که صنعت فضایی که روزی تصور می‌شد صنعتی پیچیده و پرهزینه و منحصر به ابرقدرت‌های جهان است به بخشی از زندگی روزمره همه انسان‌ها تبدیل شده است و امروزه شرکت‌های خصوصی زیادی وجود دارند که یا صاحب ماهواره‌اند یا در بخشی از فرآیند ساخت، آماده‌سازی و پرتاب ماهواره‌ها به فضا ایفای نقش می‌کنند. از سوی دیگر امکانات و توانایی‌هایی که بر اثر وجود گسترده ماهواره‌ها به دست آمده شامل مواردی چون بالابردن بهره‌وری حمل‌ونقل، مدیریت منابع طبیعی، کشاورزی و حفاظت از محیط‌زیست می‌شود که صنعت فضایی را به یک منبع بالقوه و حتی بالفعل رشد اقتصادی، رفاه اجتماعی و توسعه پایدار تبدیل می‌کند. پروژه اینترنت ماهواره‌ای نیز یکی دیگر از طرح‌هایی است که در آن می‌توان تاثیر گسترده این صنعت بر زندگی روزمره انسان‌ها را مشاهده کرد. اما رقابت میان شرکت‌های خصوصی پا را فراتر گذاشته و سفر‌های فضایی را از یک موضوع رقابتی میان ابرقدرت‌ها به یک سیاحت و تفریح تبدیل کرده است.
عصر سوم اقتصاد فضایی
آغاز عصر فضا به شروع رقابت فضایی میان ابرقدرت‌ها بازمی‌گردد. زمانی پس از اتمام جنگ جهانی دوم، دو ابرقدرت وقت یعنی اتحاد جماهیر شوروی و ایالات متحده آمریکا به دنبال رقابت‌های سیاسی، نظامی و تکنولوژیک خود عصر جدیدی را در تاریخ بشر آغاز کردند که زمین بازی آن جایی فراتر از کره زمین بود و به فضا تعلق داشت و در پی این رقابت، جدا از مبارزات سیاسی، اتفاقات بدیع و دستاوردهای شگرفی نصیب بشریت شد. عصر فضا کمتر از ۷۵ سال عمر دارد، اما در همین دوران کوتاه از نظر گسترش و سطح تاثیر آن بر زندگی انسان‌ها و نحوه اداره‌اش تکامل بسیاری را تجربه کرده و همین موضوع باعث شده تا بتوان آن را به سه عصر جدا از هم تفکیک کرد. عصر اول از سال ۱۹۵۰ آغاز شد و تا سال ۱۹۶۹ ادامه یافت. در این دوران برنامه‌های فضایی توسط دولت‌ها پیش برده می‌شدند و این صنعت را از تخیلات به بخشی از واقعیت زندگی بشر تبدیل کردند. مرحله دوم عصر فضا از ۱۹۷۰ آغاز می‌شود و تا سال ۲۰۰۰ ادامه پیدا می‌کند. با ورود رایانه و رشد سریع این صنعت و فرآیند دیجیتالی‌سازی، ساخت و تجارت ماهواره‌ها تسهیل شد و شرکت‌های خصوصی را به این صنعت وارد کرد. از سوی دیگر سیاست در پیش گرفته شده از سوی آمریکا، موسوم به سیاست «آسمان باز» به هر شرکت واجد شرایطی اجازه داد تا ماهواره ارتباطی به فضا پرتاب کند که این امر موجب ارتقای صنعت فضایی و رشد سریع فعالیت‌های مختلف مخابراتی و پخش‌های رادیویی و تلویزیونی خصوصی شد. اما عصر سوم اقتصاد فضا از سال ۲۰۰۰ شروع شد و تا امروز ادامه دارد. در این دوران با رشد تدریجی حضور شرکت‌های خصوصی سهم آنها از این صنعت رشد چشمگیری پیدا کرد و برنامه‌های تجاری بیش از دوسوم تمام حجم ۴۲۴ میلیارد دلاری این صنعت درسال ۲۰۱۹ را به خود اختصاص داده است. با این حال بخش چشمگیری از این صنعت هنوز هم به نهادهای دولتی و نظامی مربوط است.
دو موتور اصلی صنعت فضا
روند در پیش گرفته‌شده از سوی صنعت فضا که آینده اقتصاد فضا را هدایت می‌کند از دو موضوع سود می‌برد. اولین عامل موضوع هوش مصنوعی است؛ پیشرفت گسترده در تکنولوژی‌های مربوط به هوش مصنوعی باعث شده تا شرکت‌ها بتوانند فعالیت‌های پیشرفته را با استفاده از سیگنال‌ها و داده‌های ماهواره به انجام برسانند و از طرفی دیگر هزینه‌های سرمایه‌گذاری جدید را با فراهم کردن زیرساخت‌ها، تسهیل می‌کند. همچنین پیشرفت تکنولوژی در این زمینه باعث شده تا امکان ساخت ماهواره‌های کوچک‌تر و ارزان‌تر فراهم شود که قیمت خدمات ماهواره‌ای را به شدت کاهش داده است؛ این در حالی است که تقاضا برای این خدمات به شدت افزایشی بوده و امروزه هر فرد و شرکتی روزانه از خدمات چند ماهواره بهره‌مند می‌شوند. اما عامل دوم فضاپیماها و تسهیل دسترسی به فضاست. ناسا در این سال‌ها ارسال محموله‌های لازم برای ایستگاه فضایی بین‌المللی را به چند شرکت خصوصی سپرده و انحصار موجود در این زمینه را از بین برده است. این موضوع از منطقی اقتصادی تبعیت می‌کند؛ هزینه‌های ارسال محموله به فضا توسط شرکت‌های خصوصی و فضاپیماهای جدید آنها به شدت سقوط کرده و باعث شده تا برون‌سپاری پرتاب‌ها به امری به شدت مقرون به صرفه تبدیل شود.
شرکت‌های خصوصی چگونه این صنعت را متحول کردند؟
اداره کل ملی هوانوردی و فضا موسوم به ناسا در سال‌های پس از اتمام پروژه آپولو، به سمتی حرکت کرد که در آن نظام انگیزشی برای نوآوری، بالابردن بهره‌وری و کاهش هزینه‌ها مخدوش شده بود. برای مثال هزینه‌های مربوط به توسعه طرح‌های جدید که توسط پیمانکاران خصوصی ناسا انجام می‌شد با ۲۰ درصد سود توسط ناسا پوشش داده می‌شود، این امر موجب می‌شد تا پیمانکاران برای به دست آوردن سود بیشتر به بالابردن هزینه‌های پروژه محول شده بپردازند و آن را به گران‌ترین شکل ممکن به اتمام برسانند. از سوی دیگر ناسا درگیر روابط سیاسی مخرب شده و با گسترش مراکز خود در ایالت‌های مختلف آمریکا، مشاغل گسترده‌ای ایجاد می‌کرد و در عوض به جذب حمایت نمایندگان کنگره و دریافت بودجه بیشتر تمرکز داشت؛ در چنین ساختاری نوآوری ضعیف، و انگیزه برای کاهش هزینه‌ها بسیار کم خواهد بود. ورود شرکت‌های خصوصی به عرصه فضا این تعادل‌های مخرب را به هم زد و باعث جهش تکنولوژی و نوآوری در عرصه فضا شد که به کاهش چشمگیر هزینه‌ها انجامید. برای مثال در دوران ریاست جمهوری باراک اوباما برآورد شد که هزینه تولید موشکی در ابعاد موشک فالکون-۹، بیش از ۱۲ سال زمان می‌برد و ۳۶ میلیارد دلار بودجه نیاز دارد. اما شرکت اسپیس‌ایکس، این موشک را در طول ۶ سال و با کمتر از یک میلیارد دلار هزینه به سرانجام رساند. نوآوری چشمگیر بعدی تولید موشک‌های چندبار مصرفی بود که هزینه‌های ارسال محموله به فضا را به شدت کاهش می‌داد. تمام این نوآوری‌ها باعث شده تا هزینه ارسال هر کیلوگرم محموله فضایی ۵۰ درصد کاهش پیدا کند. پروژه اینترنت ماهواره‌ای از دیگر پروژه‌های مهمی است که توسط شرکت‌های خصوصی فضایی در حال انجام است و در صورت تکمیل می‌توانند تاثیرات شگرفی بر دسترسی به اینترنت داشته باشد. از سوی دیگر برخی شرکت‌ها مانند ویرجین گلکتیک سفر به فضا را از یک برنامه دولتی به یک امر تفریحی و سفری سیاحتی تبدیل کرده‌اند. موضوع جالب درباره شرکت‌های خصوصی فعال در عرصه فضا حضور شرکت‌های چینی است؛ شرکت واناباس که در چین فعالیت می‌کند به اسپیس‌ایکس چینی معروف است.
چین و آمریکا، اروپا را کنار می‌زنند
در سال‌های ابتدایی عصر دوم اقتصاد فضا، کشورهای اروپایی دریافتند که در پروژه‌های ملی قادر به رقابت با دیگر ابرقدرت‌های فضایی نیستند. از این رو در سال ۱۹۷۵ آژانس فضایی اروپا تشکیل شد تا اهدافی مانند همکاری بین کشورهای اروپایی در تحقیقات و فناوری فضایی را پیش ببرد. اما این سازمان با توجه به ماهیت دولتی خود کاری از پیش نبرد و تغییری در ساختار صنعت فضایی اروپا ایجاد نکرد و مراکز این صنعت در اروپا به همان کشورهای آلمان، فرانسه و ایتالیا محدود ماند. گسترش شدید حضور شرکت‌های خصوصی در صنعت فضا و کاهش هزینه ادامه حیات آژانس فضایی اروپا را با چالش روبه‌رو می‌کند و آن را به موقعیتی حاشیه‌ای می‌راند. در بخش حمل‌ونقل فضایی، اروپا به استفاده از الگوی قدیمی مناقصات دولتی و روکرد‌های انحصاری گره خورده است. علاوه بر این، بازار فضایی اروپا به دلیل وجود نهادهای بین دولتی و سیاست‌های مختلف و اغلب ناهماهنگ امنیت ملی چندپاره شده است. نبود یک سیاست مشترک دفاعی، صنعت فضایی اروپا را در موضع پایین‌تری نسبت به ایالات متحده و احتمالا چین قرار خواهد داد.
صنعت فضا و توسعه پایدار
امروزه بیشتر انسان‌ها در کره زمین در زندگی روزمره‌شان به محصولات صنعت فضایی وابسته‌اند. سرویس‌های ناوبری، پخش شبکه‌های رادیویی و تلویزیونی، شبکه کارت‌های اعتباری و به‌روزرسانی لحظه‌ای آب‌وهوا از آشناترین و پیش پا افتاده‌ترین خدمات صنایع فضایی است که با تاروپود زندگی بشر گره خورده است. امروزه شرکت‌های خصوصی زیادی وجود دارند که یا صاحب ماهواره‌اند یا در بخشی از فرآیند ساخت، آماده‌سازی و پرتاب ماهواره‌ها به فضا ایفای نقش می‌کنند که این شرایط در ۲۰ سال گذشته به وجود آمده است.
از سوی دیگر امکانات و توانایی‌هایی که بر اثر وجود گسترده ماهواره‌ها به دست آمده شامل مواردی چون بالابردن بهره‌وری حمل‌ونقل، مدیریت منابع طبیعی، کشاورزی، حفاظت از محیط‌زیست می‌شود که صنعت فضایی را به یک منبع بالقوه و حتی بالفعل رشد اقتصادی، رفاه اجتماعی و توسعه پایدار تبدیل می‌کند و به نظر می‌رسد حضور گسترده این صنعت در آینده نه یک انتخاب بلکه یک ضرورت است.
سلبریتی‌ها در راه فضا
رقابت بین شرکت‌های فضایی به امور اقتصادی و فنی محدود نمی‌شود و گاهی اوقات افراد سرشناس در این زمینه‌ها با هم به رقابت می‌پردازند. موشک «نیوشپرد» شرکت بلو اوریجین قرار است امروز به فضا فرستاده شود و جف بزوس، بنیان‌گذار این شرکت و سه مسافر دیگر را با خود به فضا خواهد برد. این پرواز به صورت زنده پخش خواهد شد.
از سوی دیگر ریچارد برانسون میلیاردر انگلیسی و بنیان‌گذار شرکت ویرجین گلکتیک دوم ژوئن اعلام کرد که در ۱۱ جولای و زودتر از جف بزوس بنیان‌گذار آمازون یک پرواز فضایی انجام می‌دهد. او در بیستم تیرماه به همراه پنج فرد دیگر که تمامی آنها از کارمندان شرکت او هستند، در قالب اولین پرواز فضایی سرنشین‌دار تجاری به فضا رفتند. با این حال موشک نیوشپرد در ارتفاعی بالاتر از موشک ویرجین‌گلکتیک به پرواز درخواهد آمد و بدین‌ترتیب این شرکت عملکردی متفاوت از رقیب خود خواهد داشت. افراد سرشناس دیگری نیز اعلام کرده‌اند که قرار است با پرتاب‌های بعدی این شرکت‌ها به سفر سیاحتی فضا بروند.
