در ادبیات اقتصادی و به ویژه در کشورمان، مدت‌ها است که الفاظی نظیر سفته‌بازی، دلالی و نوسان‌گیری به وفور شنیده می‌شود. رفتاری که هرچند جزو ذات بازارهای مالی محسوب می‌شود، اما در صورت غالب شدن آنها در بازارها، می‌توانند موجب تشدید نوسانات و ناپایداری قیمت‌ها شوند. ریشه نوسان‌گیری را می‌توان در نگاه کوتاه‌مدت یا به عبارتی، عدم امیدواری به آینده یک سرمایه‌گذاری دانست. بر این اساس، افراد با ورود به بازارها و کسب سودهای مقطعی، اقدام به فروش دارایی‌های خود می‌کنند. طی سال‌های گذشته و به ویژه یک دهه اخیر، ناپایداری فضای اقتصادی موجب شد تا رفتار سفته‌بازی به نوعی در رفتار سرمایه‌گذاران نهادینه شود. وضعیتی که هر بار در یک بازار موجب رونق و سپس رکودهای قابل توجه شده است. اکنون اما، به نظر می‌رسد با افزایش شفافیت در فضای اقتصادی، این نوع رفتار به تدریج از اقتصاد برچیده شود و به تدریج شاهد بازگشت رفتار منطقی و سرمایه‌گذاری واقعی در بازارهای مالی باشیم. کارشناسان معتقدند بازار سهام به‌عنوان محل اصلی فعالیت سرمایه‌گذاران نیاز به اصلاحاتی برای کاهش فعالیت سفته‌بازی و کوتاه‌مدت است. روشن گری درباره اثرات رفع تحریم ها، استفاده از ابزارهای پوشش ریسک نظیر معاملات آتی، اعمال مالیات بر معاملات سهام و نظارت بر انتشار اطلاعات و نوسانات سنگین قیمت سهام شرکت‌ها از جمله راهکارهای ترویج فرهنگ سهامداری محسوب می‌شوند.

نقدینگی سرگردان در بازارهای مالی

یکی از دلایل اصلی ترویج رفتار سفته‌بازی، وجود نقدینگی سرگردان در اقتصاد است. مساله‌ای که پیش از فعالیت دولت یازدهم به شدت در اقتصاد کشور مشاهده می‌شد. منفی بودن نرخ واقعی سود بانکی (کمتر بودن سود اسمی سپرده‌های بانکی از نرخ تورم) یکی از مهم‌ترین دلایلی بود که باعث ایجاد نقدینگی سرگردان می‌شد. به عبارت دقیق‌تر، افراد از هراس کاهش ارزش پول خود (نبود فرصت امن و بدون ریسک سرمایه‌گذاری جهت حفظ ارزش پول) اقدام به فعالیت سفته‌بازی در بازارهای مختلف می‌کردند. همچنین، نوسانات شدید نرخ تورم و نرخ دلار دو عامل دیگری بودند که بر رفتار سفته‌بازی صحه می‌گذاشتند. در واقع، ایجاد فرصت‌های ناگهانی کسب سودهای اسمی با جهش نرخ تورم یا دلار موجب می‌شد روحیه نوسان‌گیری میان فعالان اقتصادی افزایش یابد. در واقع، سود حاصل از این نوع عملیات بیش از سرمایه‌گذاری واقعی بود که منجر به کاهش تمایل فعالان اقتصادی به سرمایه‌گذاری واقعی شده بود. مساله دیگر نیز ناپایداری فضای سیاسی کشور بود؛ اعمال تحریم‌های جدید و دشواری فضای اقتصادی عامل دیگری بر افزایش بی اعتمادی بر فعالیت‌های اقتصادی محسوب می‌شد.

مشابه این رفتار سفته‌بازی را در بازارهای ارز، مسکن و سهام طی سال‌های اخیر شاهد بودیم. مثلا بازار مسکن در فاصله پاییز 84 تا تابستان 87 شاهد جهش بیش از 205 درصدی قیمت‌ها بود. همچنین، از تابستان 91 تا بهار 92 قیمت مسکن حدود 90 درصد رشد را تجربه کرد. در بازار ارز نیز طی سال‌های 90 تا 92، حدودا نرخ دلار سه برابر شد. در بررسی عملکرد بازار سهام نیز مشاهده می‌شود از اوایل سال 88 تا پایان سال 90، شاخص بورس تهران بیش از 100 درصد رشد را نشان می‌دهد. این روند از اواسط سال 91 تا اواخر 92 نیز افزایش بیش از 250 درصدی شاخص کل را نشان می‌دهد. جهش‌هایی که کسب سودهای کوتاه‌مدت را برای فعالان اقتصادی جذاب کرده بود.

اکنون اما، نرخ سود بانکی معقول و به‌صورت واقعی مثبت شده است؛ مهم ترین عاملی که از حضور نقدینگی‌های سرگردان و در نتیجه، شوک‌های نوسانی در بازارهای مالی جلوگیری می‌کند. همچنین، نرخ تورم و دلار به‌صورت مناسبی کنترل شده است. همچنین، با اجرایی شدن برجام و رفع تحریم‌ها فضای سیاسی نیز آرامش بیشتری پیدا کرده است. بنابراین، انتظار می‌رود بازارهای ارز، سکه و مسکن که عموما محل اصلی فعالیت سفته بازان بودند، دیگر کمتر مورد توجه قرار گیرند. به این ترتیب، بازار سهام بتواند محل جذب سرمایه‌گذاران واقعی شود. با این حال، طی روزهای اخیر و سودگیری‌های مقطعی قابل رصد در این بازار، به نظر می‌رسد همچنان سفته بازان فعالیت غالبی در معاملات بورس دارند. موضوعی که به نظر می‌رسد به تدریج و با شفافیت بیشتر در فضای اقتصادی، مرتفع شده و شاهد بازگشت بازار سهام به رفتار معقول خود باشیم. در این بین، اقدامات مهمی از سوی دولت و مقامات سازمان باید انجام شود که در ادامه در گفت‌وگو با کارشناسان بررسی می‌شوند.

سه راهکار مبارزه با سفته‌بازی

دکتر شاهین شایان‌آرانی، کارشناس ارشد بازار سرمایه با تاکید بر اینکه فرهنگ سفته‌بازی موضوعی است که نه‌تنها در بورس ایران، بلکه در کل اقتصاد نهادینه شده، اظهار کرد: یکی از معضلات اساسی در بورس ایران بالا بودن نوسانات بازار است که به همین دلیل عده زیادی از سرمایه‌گذاران با رویکردی بسیار کوتاه‌مدت وارد بازار شده و سفته‌بازی می‌کنند. وی افزود: اینگونه نوسان‌گیری‌ها در بازارهای بزرگ دنیا همچون نیویورک و لندن نیز مشاهده می‌شود. در این میان دو تفاوت کلی وجود دارد. در این بازارهای بزرگ، حجم عرضه و تقاضا بسیار بالا بوده و نوسانات زیادی مشاهده نمی‌شود. علاوه بر این زمانی که در این بازارها با عرضه بالایی مواجه می‌شویم، افت قیمت زیادی رخ نداده و در مقابل با ایجاد یک تقاضای بالا در بازار، افزایش قیمت شدیدی اتفاق نمی‌افتد. شایان آرانی تاکید کرد: به‌طور کلی در این بازارهای بزرگ، نوسان آنچنان زیاد نیست و می‌توان اذعان داشت نوسان‌گیری و سفته‌بازی لازمه اینگونه بازارهاست. اما در بازارهای کوچک همچون بورس تهران اینگونه نیست. در بورس تهران به دلیل عدم وجود عمق و همچنین معاملات پایین، طیف وسیعی از عرضه و تقاضا وجود ندارد و در بیشتر مواقع عرضه و تقاضا به‌صورت یک‌طرفه ایجاد شده و به دلیل نبود تنوع بالا، در نهایت به افت یا افزایش شدید قیمت‌ها منجر می‌شود که طبیعتا به جذاب شدن سفته بازی در بازار می‌انجامد. وی در ادامه با اشاره به افزایش سفته‌بازی در سالیان گذشته گفت: در گذشته به دلایلی همچون نقدینگی‌های سرگردان به دلیل بالا بودن نرخ سود بانکی، ریسک سرمایه‌گذاری به دلایلی همچون نوسان نرخ تورم و همچنین نرخ دلار و از همه مهم‌تر تحریم‌ها، رفتار سفته‌بازی در کلیه بازارهای ایران نهادینه شد و شاید به یک فرهنگ تبدیل شده است، این در حالی است که افزایش سفته‌بازی در بازار کوچکی همچون بورس تهران یکی از عوامل ایجاد تلاطم و بروز نوسانات بسیار شدید است.

این کارشناس بازار سرمایه اضافه کرد: در حال حاضر در شرایطی قرار داریم که تمامی این عوامل تا حدودی برطرف شده است. در اینجا مسوولان باید با ابزار و راهکارهایی از افزایش سفته‌بازی جلوگیری کنند. وی توضیح داد: چند راهکار برای جلوگیری از نوسانگیری یا همان سفته بازی‌های شدید در بورس تهران وجود دارد. یکی از ابزارها این است که با افزایش قیمت یک سهم، جلوی معاملات گرفته شود. این کار در بورس تهران نیز انجام می‌شود. ابزار دیگر برای زمانی به کار می‌رود که در یک بلوک حجم عرضه بالا برود؛ در این زمان بهترین راهکار این است که معاملات روی این بلوک به‌صورت جدا از بازار انجام شود. شایان آرانی، سومین راهکار را افزایش مالیات بر معاملات و عملکرد، عنوان کرده و گفت: در این حالت زمانی که تعداد معاملات آنچنان افزایش پیدا می‌کند که نشانه‌ای از سفته‌بازی است، مالیاتی بر این معاملات وضع می‌شود تا انگیزه سفته‌بازی را کاهش دهد. به اعتقاد وی اصولی‌ترین و ساختاری‌ترین ابزار در دست مسوولان اقتصادی کشور قرار دارد تا با افزایش حجم متقاضیان و عرضه‌کنندگان، عمق بازار را زیاد کرده و بیماری بازار سرمایه را از بین ببرند.

پادزهر بلای نوسانگیری در دست دولت

مهدی طحانی، مدیرعامل شرکت مشاور سرمایه‌گذاری آوای آگاه با تاکید بر اینکه رفتار سفته‌بازی و نوسانگیری بلای اقتصاد ایران است، عنوان کرد: روحیه سفته‌بازی به امری طبیعی در اقتصاد ایران تبدیل شده و این‌گونه نیست که بگوییم هر که این‌کار را انجام می‌دهد، کار اشتباهی کرده است، اما در حال حاضر این امر به موضوعی فراگیر تبدیل شده است. وی افزود: در حال حاضر معضلی که اقتصاد ایران و در درجه اول بخش واقعی اقتصاد یعنی بازار سرمایه را فراگرفته است، بلای رکود و نبود نقدینگی در جامعه است. به‌عنوان مثال در روزهای اخیر شاهد رشد 10 تا 15 درصدی در برخی نمادها بودیم که به دنبال آن بزرگان بازار با عرضه سهام، رویه را عوض کردند، چرا‌که به اعتقاد آنها به دلیل کمبود نقدینگی در کشور، سهام به فروش نمی‌رود. مدیرعامل شرکت مشاور سرمایه‌گذاری آوای آگاه ادامه داد: مشکل بعدی ما نیاز مالی شب عید شرکت‌های حقوقی بزرگ است. در این روزها شرکت‌ها به دلیل افت بازارهای جهانی به‌خصوص ریزش قیمت نفت، نتوانستند در بخش تولید به نقدینگی دست پیدا کنند.وی در ادامه اشاره‌ای به خاطرات بد سهامداران در ادوار گذشته مذاکرات نیز اشاره کرده و گفت: در دوره‌های گذشته مذاکرات شاهد استقبال خوب سهامداران از بازار بودیم که به دنبال آن عرضه و تقاضا افزایش پیدا کرد. عده‌ای اعتقاد داشتند رشد بازار تداوم خواهد داشت و عده‌ای دیگر این موضوع را کوتاه مدت می‌دانستند اما در نهایت به خاطره‌ای بد برای سهامداران تبدیل شد. طحانی با بیان اینکه در حال حاضر حقوقی‌های بازار نیز دلال شده‌اند، اظهار کرد: اقتصاد ایران دچار بلای نوسان‌گیری و سفته‌بازی مفرط شده است که پادزهر آن در دست دولت و تیم مدیریتی دولتی شرکت‌های بورسی است.

وی با اظهار تاسف از بورسی بودن بازار سرمایه در ایران عنوان کرد: باید هر چه سریع‌تر از قراردادهای پسابرجام با بکارگیری بالاترین سطوح رسانه‌ای رونمایی شود تا با مشخص شدن آثار مالی این قراردادها، به مرور باور در بخش واقعی اقتصاد تزریق شده و سرمایه‌گذاران با رویکرد سرمایه‌گذاری و نه سفته‌بازی به سمت بازار سرمایه بیایند. مدیرعامل شرکت مشاور سرمایه‌گذاری آوای آگاه اضافه کرد: ابزار بعدی در دست بانک مرکزی است. با وجود کاهش نرخ سود بانکی در ماه‌های اخیر، به اعتقاد من هنوز این نرخ بالا است و در حال حاضر با توجه به کاهش قابل توجه نرخ تورم، لازم است بانک مرکزی به بانک‌ها این علامت را بدهد که زمان سفته‌بازی تمام شده و دیگر وقت کار است. وی در پایان با تاکید بر اینکه سفته‌بازی مفرط، اطمینان‌ها را از بین می‌برد، خاطرنشان کرد: بر آیند این دو کار یعنی رونمایی از قراردادهای پسابرجام و کاهش بیشتر نرخ سود بانکی باعث می‌شود هر کسی دارایی خود را در بازار مفت بفروشد، دیگر نتواند با آن قیمت خرید کند تا در نهایت روحیه سفته‌بازی کمرنگ شود.

بازاری آشفته؛ ماحصل نوسان‌گیری بدون آگاهی

سید‌روح‌اله حسینی‌مقدم، معاون ناشران و اعضای شرکت بورس نیز در این رابطه به «دنیای اقتصاد» گفت: سرمایه‌گذاری با دید کوتاه‌مدت (سفته‌بازی) در بحث کلان اقتصادی نمی‌تواند امری غیر طبیعی و نامعقول باشد. این را باید بپذیریم در دنیا افراد با ذائقه‌های مختلف و در کنار هم در بازار‌ها سرمایه‌گذاری انجام می‌دهند. اجماع میان سرمایه‌گذاران با دید کوتاه‌مدت و بلند‌مدت باعث نقدشوندگی قابل توجه در بازار می‌شود که چشم‌پوشی از این امر می‌تواند صدمات قابل توجهی به بازار وارد کند. وی در ادامه و درخصوص زیان‌های این رفتار در بازار گفت: در این بین مساله‌ای که می‌تواند روند طبیعی حرکت بازار را به چالش بکشاند، حضور بدون آگاهی و بدون تحلیل سرمایه‌گذاران خرد در بازار است که می‌تواند منجر به آشفتگی و تلاطم در روند کلی بازار و در سطح بزرگ‌تر اقتصاد شود. بررسی معاملات بورس در چند مقطع زمانی مختلف نیز نشان می‌دهد که بازار در کوتاه‌مدت از مسیر خود منحرف شده و با رفتار هیجانی نوسانات زیادی داشته و بعد از آن بار دیگر به سیر طبیعی بازگشته است.

حسینی‌مقدم درخصوص چالش‌های بازار که منجر به نوسان‌گیری غیر طبیعی می‌شود نیز گفت: برای کاهش این آشفتگی‌ها در بازار باید بتوانیم دخالت در امور را تا حد زیادی کاهش و نظارت را بیشتر کنیم تا بتوانیم بازار را به سلامت لازم برسانیم. اگر معامله‌گری از اطلاعات نهاد‌ها و از اخبار فاش نشده شرکت‌ها در جریان است و در این سهم‌ها نوسان‌گیری انجام می‌دهد، ریشه در مشکل‌های نظارتی دارد که باعث می‌شود سهامداران با دید کوتاه‌مدت و چشم‌انداز سود آن‌چنانی وارد بازار شوند. مدیر امور ناشران شرکت بورس در ادامه بیان کرد: پیش‌بینی‌ها بر این است که در آینده بازار سهام ضربه کمتری از این بخش بخورد. استفاده از ابزار‌های دو‌طرفه‌ همچنین ابزار‌هایی که پوشش ریسک بیشتری دارند، باعث کنترل این شرایط شده و می‌تواند تا حدی از التهابات بازار بکاهد. از سوی دیگر، اتفاقات خوبی که در آینده شاهد آن هستیم نیز می‌تواند تاثیر قابل توجهی براین شرایط داشته باشد. کاهش نرخ بهره که باعث ایجاد تعادل و شروع یک روند مساعد در بازار می‌شود از یکسو و افزایش اقبال ناشران به بورس که در این زمینه نیز گشایش خطوط اعتباری بانک‌ها می‌تواند به فعالیت شرکت‌های بورسی کمک شایانی کند. وی در پایان بیان کرد: نکته مهمی که آمار بورس‌های جهانی نشان می‌دهد این است که نسبت گردش معاملات به ارزش بازار به‌صورت متداول دو برابر است؛ به این معنی که دست به دست شدن سهم میان سهامداران با دید کوتاه‌مدت بسیار صورت می‌گیرد که این به‌صورت طبیعی نمی‌تواند بازار را متضرر کند، اما در ایران بعضا دیده می‌شود که این روند با رفتار‌های اشتباه و بدون تحلیل مسیر بازار را بعضا در کوتاه‌مدت با مشکلات عدیده‌ای مواجه می‌سازد.

نوسان‌گیری ره‌آورد نگاه کوتاه مدت به بازار 

ابوالفضل شهرآبادی، معاون تامین مالی تامین سرمایه لوتوس پارسیان در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» درخصوص افزایش نوسان‌گیری‌ها در بازار گفت: سفته‌بازی در تمام بازار‌های دنیا وجود دارد، به خصوص در بازارهایی که چشم انداز رشد بلند‌مدت در آنها کمتر دیده می‌شود. در ایران و طی سال‌های اخیر به دلایل زیادی معامله‌گران با فرهنگ جدیدی برای سرمایه‌گذاری مواجه شدند که سایه نوسان‌گیری در اقتصاد ایران را بیش از پیش افزایش داده است. وی همچنین در زمینه عوامل رواج این فرهنگ بیان کرد: درخصوص این عملکرد دلایل زیادی از جمله نوسانات نرخ ارز و همچنین بی‌ثباتی در نرخ تورم وجود داشت که شواهد نشان می‌دهد این عوامل تا حدودی کنترل شده است. 

شهرآبادی در ادامه بیان کرد: حقیقی‌ها که با رشد نماگر شاخص کل در سال‌های 91و 92 پول‌های خوبی را در اختیار داشتند، با شناخت خوب از شرایط کلی بازار آماده سفته بازی در بورس و باعث رواج بیش از حد این رفتار در بورس شدند. با این وجود، علت این امر را می‌توان در نامطلوب بودن شرایط بنیادی شرکت‌ها جست‌وجو کرد. افت قیمت‌های جهانی در سال‌های گذشته در بسیاری از کالاهای مهم و نفت از یکسو و صورت مالی‌های ضعیف شرکت‌ها از عواملی بود که ضربه زیادی به شرایط بنیادی شرکت‌ها وارد کرد و مسبب افزایش دید کوتاه مدت در بازار سهام شد. وی در پایان بیان کرد: نگاه سفته بازی در سطح کلان می‌تواند ضربه‌های زیادی را به بخش‌های اقتصادی مختلف وارد کند؛ در این شرایط پیش‌بینی‌ می‌شود با بهبود عملکرد شرکت‌ها در چند ماه آینده با توجه به اجرای عملی برجام، بتوان از روحیه سفته‌بازی در بازار کاست و شاهد حضور سرمایه‌گذاران واقعی در بازار و رواج نگاه بلند‌مدت سرمایه‌گذاری بود.