سال گذشته تقریبا در همین روزها، علامت «نجات کره‌زمین از گازهای آلاینده» به عنوان اتفاقی نادر که کرونا آن را رقم زد، در پایش جهانی کیفیت هوا مخابره و همزمان، دو سناریو درباره «طول عمر آسمان آبی کشورها» مطرح شد. امروز پس از یک‌سال و نیم «درگیری دنیا با پاندمی»، شواهد اولیه از تحقق سناریوی دوم حکایت دارد.
بررسی‌های «دنیای‌اقتصاد» درباره وضعیت کیفیت هوای کشورها در سال ۲۰۲۰ و ابتدای ۲۰۲۱ نشان می‌دهد، یک رفت و برگشت معنادار و نسبتا شدید در حجم انتشار گازهای گلخانه‌ای و ذرات آلاینده هوا در جهان اتفاق افتاده است. شاخص نشانگر «وضعیت انتشار گازهای آلوده‌کننده محیط‌زیست» در جهان، ابتدای ۲۰۲۰ که «قرنطینه‌های سنگین در غالب کشورها» اعمال شد، ۲۵ درصد نسبت به مدت مشابه در سال ۲۰۱۹ کاهش پیدا کرد اما در ابتدای سال ۲۰۲۱، همین شاخص در جهان رشد بیش از یک رصددی به خود گرفت.
از طرفی شاخص «انتشار دی‌اکسید‌کربن» که یکی از آلاینده‌های اصلی هوای شهرهای آلوده جهان است، در سال گذشته به لحاظ افت سنگین، رکورد ۷۵ ساله را ثبت کرد اما طی ماه‌های اخیر، سرعت بازگشت این جنس آلودگی با شتاب بالا در جریان است.
در حال‌حاضر به یک دلیل «آسمان دسته‌ای از کشورها» در وضعیت پساکرونا قرارگرفته است به این معنا که آلودگی و شاخص‌های مخرب محیط‌زیست در این کشورها از فاز کرونا خارج شده و رو به افزایش است. چین در این شاخص، فعلا در خط‌مقدم «وضعیت پساکرونا» قرار دارد.
در ابتدای همه‌گیری، با تغییر سبک زندگی و رکود اقتصادی و البته تغییر مدل کسب‌وکارها، پیش‌بینی شد «تغییر رنگ آسمان در کشورها از سیاهی (آلودگی) به رنگ طبیعی (آبی) و نفس‌کشیدن کره‌زمین از بابت کاهش فعالیت‌های مخرب محیط‌زیست»، ادامه پیدا خواهد کرد.
در کنار این سناریو البته گزینه دومی هم مطرح شد مبنی بر اینکه بلافاصله با فروکش‌کردن موج ابتلا به کرونا و خلاصی جهان از این ویروس مرگبار، ترددها و اقدامات ضد محیط‌زیست (تولید گازهای آلاینده) از سر گرفته شود.
اکنون با «شیفت محسوس کسب‌وکارها» در برخی کشورها به سمت «وضعیت پساکرونا» و کاهش شدید محدودیت‌ها در این مناطق، نشانه‌های زیست‌محیطی از بازگشت آلودگی به کره‌زمین حکایت دارد که این، علامتی از پساکرونا دست‌کم در دسته‌ای از کشورها می‌تواند باشد.
زمین سرد شد
کره‌زمین از زمان انقلاب صنعتی تا زمانی که سازمان بهداشت جهانی در ۱۱ مارس ۲۰۲۰ به طور رسمی خبر از شیوع یک همه‌گیری بدهد، نزدیک به ۲/ ۱درجه سانتیگراد گرم‌تر شده بود. یک ویروس سبب شد تا فعالیت‌های انسانی به شکلی بی‌سابقه کاهش یابد، کارخانه‌ها بسته و هواپیماها زمینگیر شوند. کووید-۱۹ و نتایج اقتصادی ناشی از آن بر تمام جنبه‌های تولید، عرضه و مصرف جهان اثر گذاشته است. همه‌گیری سبب‌شد که روندهای مصرف انرژی و انتشار انواع آلاینده‌های محیط‌زیست در سال ۲۰۲۰ دستخوش تغییراتی گسترده شوند؛ در این مدت مصرف سوخت‌های فسیلی کاهش داشت و استفاده بیشتر از انرژی‌های پاک مورد استقبال قرار گرفت.
بنا بر گزارش اخیر آژانس بین‌المللی انرژی، میزان تقاضا برای انرژی در سال ۲۰۲۰ حدود ۴درصد کاهش داشت و به تبع آن میزان انتشار دی‌اکسید‌کربن نیز در این بازه زمانی نزدیک به ۸/ ۵درصد پایین آمد که بیشترین کاهش سالانه از زمان جنگ‌جهانی دوم بوده است. به‌طور مطلق، انتشار گازهای گلخانه‌ای کاهشی معادل ۲هزار میلیون تن دی‌اکسید‌کربن داشته که برابر با حذف تمام آلایندگی‌های اتحادیه اروپاست و این حجم از کاهش در تاریخ بشر بی‌سابقه است.
تقاضا برای سوخت‌های فسیلی در ۲۰۲۰ به‌شدت کاهش یافت، نفت سقوطی ۶/ ۸درصدی و زغال‌سنگ سقوطی ۴درصدی را در تقاضا تجربه کرد. نفت و مشتقات آن که عامل بیش از نیمی از آلودگی‌های جهان را عهده‌دار است، بزرگ‌ترین کاهش سالانه خود تاکنون را تجربه کرد.
بنا‌بر‌این گزارش، کاهش حمل و نقل جاده‌ای سبب‌سازی کاهش نیمی از این آلودگی و رکود بخش صنعت هواپیمایی باعث کاهش ۳۵درصد انتشار کربن در جهان است. در سوی دیگر اما سوخت‌های با کربن پایین و صفر به‌ویژه انرژی خورشیدی و بادی به بالاترین سهم سالانه خود در سبد انرژی جهان رسیدند و سهم یک درصدی خود را به ۲۰درصد رساندند.
کووید و آلایندگی حاصل از حمل و نقل
با اعمال محدودیت‌های سراسری برای جابه‌جایی افراد در ابعاد محلی و بین‌المللی، حمل و نقل آسیب شدیدی دید و تنها در آوریل ۲۰۲۰ نسبت به مدت مشابه در سال ۲۰۱۹، پروازهای هوایی کاهشی ۷۰درصدی داشتند. بر‌خلاف دوران پیش از همه‌گیری، انتشار گازهای ناشی از پروازهای بین‌المللی، کاهشی ۴۵درصدی در طول سال داشت؛ سطحی از آلودگی که پیش از این در سال ۱۹۹۹ ثبت شده بود. این کاهش به معنای حذف ۱۰۰میلیون اتومبیل معمولی از جاده است. حمل و نقل جاده‌ای نیز از این تغییر مصون نبود و تقاضا برای سوخت در این حوزه نسبت به سال۲۰۱۹ کاهشی ۱۰درصدی داشت.
از سوی دیگر شیوع ویروس‌کرونا بازار فروش خودرو را نیز تحت‌تاثیر قرار داد و فروش آن را ۱۵درصد کاهش داد. با این وجود بازار برای خودروهای الکترونیکی داغ شد و سال۲۰۲۰ رشدی ۴۰درصدی در این بازار رقم خورد. این رونق به لطف سیاست‌های تشویقی اتحادیه اروپا و خیزش چین برای قبضه بازار خودروهای الکترونیک رخ‌داده است.
پاسخ جهانیان به آلودگی
کاهش آلایندگی در پی شیوع ویروس، در کشورهای مختلف متفاوت بوده است. به‌طور کلی اقتصادهای پیشرفته در سال۲۰۲۰ بیشترین کاهش سالانه را شاهد بودند و به‌طور متوسط کاهشی ۱۰درصدی را تجربه کردند. از سوی دیگر کشورهای با اقتصاد در‌حال‌توسعه یا بازارهای نوظهور به‌طور متوسط کاهشی ۴درصدی را شاهد بودند. بیشتر اقتصادهای جهان در این ایام کاهشی ۵ تا۱۰درصدی در انتشار آلایندگی را تجربه کردند اما چین تنها اقتصاد بزرگی است که در سال ۲۰۲۰ با رشد آلایندگی روبه‌رو بوده است. با این حال منبع اصلی آلودگی برای کشورهای مختلف، متفاوت است.
در حالی‌که حمل و نقل و فعالیت‌های صنعتی منبع اصلی آلودگی در کشورهای توسعه‌یافته است اما در بسیاری از مناطق شهری آسیایی، آمریکای‌جنوبی و آفریقا، فعالیت‌های کشاورزی، تولید برق و انرژی مسکونی عاملان اصلی تولید آلودگی هستند. مطالعات نشان می‌دهد مناطقی که در دوران همه‌گیری شاهد کاهش آلودگی هوا در شهرهای خود بودند، کشورها و شهرهایی بودند که آلودگی در آن از سوی فعالیت‌های صنعتی و حمل و نقل هوایی ایجاد شده است. به‌عبارتی کشورهای در حال توسعه که فعالیت صنعتی چندانی نداشتند، کاهش آلودگی را به میزان نازلی تجربه کردند. چنین یافته‌هایی، پیچیدگی رابطه میان اقتصاد و محیط‌زیست را نشان می‌دهد.
بنا بر گزارش آژانس بین‌المللی انرژی، در ژانویه ۲۰۲۰، هوا، اصلی‌ترین عامل کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای بود چرا‌که نیاز به گرمایش در اقتصادهای بزرگی چون ایالات‌متحده، بریتانیا و روسیه بالغ بر ۱۵ تا ۲۰درصد کمتر از ژانویه ۲۰۱۹ بود.در ماه فوریه اما همه‌گیری اثر خود را بر جهان گذاشت و کشورها ناگزیر از اعمال محدودیت‌های جدی برای جابه‌جایی‌ها و سفر شدند؛ در نتیجه انتشار جهانی آلایندگی بیشترین افت ماهانه خود را ثبت کرد. در ادامه با کنترل موج اول همه‌گیری و افزایش فعالیت‌های اقتصادی در اواسط سال‌میلادی، انتشار آلایندگی روندی صعودی به خود گرفت و در دسامبر ۲۰۲۰ میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای نسبت به مدت مشابه در سال پیش از آن ۲درصد بیشتر شد. در این میان کشوری چون چین رشدی ۷درصدی در این بازه زمانی داشت که نشان‌دهنده احیای سریع‌تر اقتصاد این کشور است.
سراب اثرگذاری
در ابتدای آغاز همه‌گیری، دوستداران محیط‌زیست امیدوار بودند که این کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای پدیده‌ای مستمر باشد و کشورها برای همیشه استفاده از سوخت‌های فسیلی را حذف یا دست‌کم کاهش دهند، با این وجود تحقیقات نشان می‌دهد که تاثیرات همه‌گیری بر تغییرات آب و هوایی، چه در کوتاه‌مدت و چه در دراز مدت، کمتر از حد انتظار خواهد بود. پیرس فورستر، استاد تغییرات اقلیمی در دانشگاه لیدز که به بررسی تغییرات آب و هوایی پرداخته در گزارشی در بی‌بی‌سی تاکید کرده که مدل‌های آب و هوایی نشان از آن دارد که تاثیر کووید-۱۹ تا سال ۲۰۳۰ تنها ۰۱/ ۰ درجه سانتیگراد زمین را سردتر می‌کند. وی همچنین بر این باور است که توقف موقت فعالیت‌های زندگی، تاثیر چندانی بر روندی که آب و هوا در پیش گرفته نخواهد داشت و تا زمانی‌که انتشار بی‌رویه گازهای گلخانه‌ای از سوی کشورها در دستور کار است، زمین رو به گرما خواهد رفت. در حالی‌که سال ۲۰۲۰ رکورددار کاهش مطلق انتشار دی‌اکسید‌کربن بود اما شواهد نشان از آن دارند که تقاضا برای انرژی به شکلی شتابان در حال بازگشت است و انتشار گازهای گلخانه‌ای در بسیاری از کشورهای جهان رشد قابل‌توجهی داشته است. آژانس بین‌المللی انرژی همچنین تاکید کرده است که آینده تقاضا برای سوخت‌های فسیلی و انتشار آلاینده‌ها در سال ۲۰۲۱ به این بستگی خواهد داشت که دولت‌ها تا چه میزان بر استفاده از انرژی‌های پاک و تجدیدپذیر متعهد باشند.
سهم ایران در تولید آلاینده
در سال ۲۰۱۸ و بنا بر آخرین اطلاعات جمع‌آوری شده، ایران در رده‌بندی جهانی در سکوی هفتمین کشوری که بیشترین دی‌اکسید‌کربن را منتشر می‌کرد قرار گرفت و از منظر سرانه انتشار دی‌اکسید‌کربن، ایران در رتبه ۱۱ جهان قرار داشت. در سال ۲۰۲۰ که چین سهمی ۲۸درصدی و ایالات‌متحده سهمی ۱۵درصدی در انتشار گازهای گلخانه‌ای داشتند، ایران هم‌تراز با آلمان و عربستان‌سعودی سهمی ۲درصدی در انتشار گازهای گلخانه‌ای در جهان داشت. بنا بر تحقیقاتی که در باب تاثیرات کووید بر آلودگی شهر تهران صورت گرفته، در مدت اجرای محدودیت‌ها در این شهر، انتشار گازهای SO۲، NO۲، CO و PM۱۰ کاهش یافته است؛ این در‌حالی است که میزان SO۲ و NO۲ موجود در هوا همچنان بیشتر از میزان استاندارد اعلام‌شده از سوی سازمان بهداشت جهانی است. چندی پیش محمدصادق حسنوند، رئیس مرکز تحقیقات آلودگی هوای دانشگاه علوم‌پزشکی تهران اذعان کرد که در ایران بر‌خلاف اغلب کشورهای جهان، با شیوع کرونا، آلودگی هوا افزایش پیدا کرده است. علت این امر این بوده است که ما قرنطینه کامل نداشتیم بلکه برای دوره‌های زمانی قرنطینه جزئی اعمال کردیم.
هنگامی که قرنطینه به‌صورت جزئی باشد، مردم از وسایل حمل‌ونقل عمومی استفاده کمتری می‌کنند و بیشتر با خودروهای شخصی تردد می‌کنند و در نهایت میزان انتشار آلاینده‌های هوا ناشی از منابع متحرک افزایش می‌یابد. حسنوند تاکید کرد که در بیش از ۹۰درصد کشورهای دنیا، در زمان پاندمی کرونا، غلظت آلاینده‌ها همچون PM۲.۵که مهم‌ترین آلاینده هواست و دی‌اکسید‌نیتروژن کاهش چشمگیری پیدا کرده است. در زمستان نیز که تهران در آلودگی غرق‌شده بود، علیرضا زالی، فرمانده عملیات مقابله با کرونا در کلان‌شهر تهران هشدار داده بود که آلودگی هوا می‌تواند خطر ابتلا به کرونا را افزایش دهد.
