از جزئیات تصویب‌نامه شورای عالیترافیک و تضمین‌نامه استانداری تهران برای کاهش چشمگیر آلودگی هوای پایتخت در فصل سرد سال حاکی است: مسوولان ارشد ۱۸ وزارتخانه و ۵ سازمان دولتی مکلف شده‌اند «استفاده از خودروهای دیزلی فاقد معاینه فنی به‌خصوص اتوبوس‌های حامل کارمندان (ناوگان سرویس) را در مجموعه و زیرمجموعه حوزه مسوولیت خود، از ماه آینده برای همیشه منع کنند». ضمانت اجرای این مصوبه ابتدا با پلیس راهور و در نهایت با ادارات ذی‌حسابی مستقر در وزارتخانه‌ها است به‌طوری که ذی‌حسابان باید از پرداخت هزینه فعالیت پیمانکارانی که از خودروهای فاقد معاینه فنی برای جابه‌جایی کارمندان دستگاه‌ها در سطح شهر تهراناستفاده می‌کنند، خودداری کنند.

اجباری شدن تست آلایندگی برای همه خودروهای شخصی، عمومی، دولتی و ناوگان بار در تهران، تجربه دست‌کم ۳۰ ساله در آمریکا و اروپا است که در حال حاضر به‌عنوان «شاهراه هوای پاک» در فرانسه مطرح شده و محور طرح زیست‌محیطی-ترافیکی برای هوای ۲۰۲۰ در این کشور مطرح است. آمار رسمی از نتایج پایش کیفیت هوای تهران و سهم انواع خودروها در آلودگی هوا نشان می‌دهد: برخلاف تصور عمومی که وسایل نقلیه شخصی را در ردیف اول آلاینده‌‌های پایتخت می‌داند، دیزلی‌ها عاملان اصلی انتشار ذرات سمی در هوای پایتخت هستند. نزدیک به ۶۰ درصد از ذرات معلق با قطر کمتر از ۲/۵ میکرون در هوای تهران،‌ توسط اتوبوس‌ها و کامیون‌ها تولید می‌شود که ۱۸ درصد این حجم آلاینده معلق، مستقیم توسط اتوبوس‌های سرویس دستگاه‌ها، تولید و در هوا منتشر می‌شود. خودروهای بنزینی در انتشار سایر آلاینده‌های هوا،‌ بیشترین سهم را دارند اما ریزذرات سمی قابل نفوذ به بافت خونی با منشا بیماری‌های کشنده، عمدتا توسط دیزلی‌ها تولید می‌شود.

کامیون‌ها و اتوبوس‌های سرویس و البته اتوبوس‌های متعلق به شهرداری تهران، تا کنون از هر نوع رهگیری موثر و بازدارنده آلودگی هوا عملا در امان بودند و سیاست‌های کنترلی در حوزه ترافیک و آلودگی، صرفا برای خودروهای شخصی به اجرا درمی‌آمد. اما «تهدید پنهان» دودزایی دولت در تهران ناشی از تردد اتوبوس‌های فرسوده فاقد معاینه فنی و آلاینده هوا، از ابتدای ماه آینده به‌واسطه اعمال قانون از دو جهت، قرار است کنترل و مهار شود. عوامل کنترل کیفیت هوا در ستاد اجرای مصوبه کاهش آلودگی روز گذشته به «دنیای اقتصاد» اعلام کردند: همه دوربین‌های ترافیکی در معابر پایتخت نسبت به «کنترل هوشمند خودروها از بابت اعتبار یا عدم اعتبار برگه معاینه فنی» حساس شده‌اند به‌طوری که در ورودی‌های شهر تهران و همچنین داخل محدوده زوج و فرد و طرح ترافیک، علاوه بر کنترل دوربینی معاینه فنی خودروهای شخصی، این کنترل برای دیزلی‌ها نیز انجام می‌شود و در سایر معابر از جمله در تقاطع‌ها و دوربین‌های کنترل سرعت، در صورت تخلف و رهگیری وسایل نقلیه، به شکل خودکار وضعیت اعتبار معاینه فنی خودرو کنترل می‌شود.

پلیس راهور تهران در راستای مصوبه شورای عالی ترافیک کشور و مصوبه استانداری تهران، از ابتدای آبان نسبت به جریمه روزانه خودروهای فاقد معاینه فنی و توقیف خودروهای سنگین فاقد معاینه فنی اقدام خواهد کرد. مسوولان کنترل و کاهش آلودگی هوای تهران درباره احتمال بهانه‌تراشی برخی دستگاه‌های دولتی مبنی بر عدم امکان برای جایگزین کردن اتوبوس‌های غیرآلاینده با اتوبوس‌های فاقد معاینه فنی اعلام کردند: اجباری شدن معاینه فنی برای دیزلی‌ها و دریافت مجوز تردد از این مراکز، همچون خودروهای شخصی، به توقف این خودروها منتهی نمی‌شود به این معنا که مالکان اتوبوس‌های آلاینده در صورت عدم قبولی در تست آلایندگی در مراکز معاینه فنی، در بدترین حالت با انجام تعمیرات اساسی موتور در کمترین زمان می‌توانند مجوز تردد حداقل یکساله را در شهر تهران دریافت کنند. هزینه این کار که انجام آن، نفع عمومی برای سلامتی شهروندان پایتخت دارد، در مقایسه با بهای این خودروها، سنگین ارزیابی نمی‌شود.

بررسی «دنیای اقتصاد» از تاثیر مثبت اجبار سراسری معاینه فنی خودرو در کشورهای مختلف جهاننشان می‌دهد: تست میزان آلایندگی خودروها در دنیا به‌عنوان شاهراه کاهش آلودگی هوا مطرح است. در فرانسه، ۷ ماموریت محلی در شهرهای بزرگ و آلوده برای کاهش آلودگی در افق زمانی منتهی به سال ۲۰۲۰ میلادی به اجرا درآمده است که شامل «تحت پیگرد قرار گرفتن عوامل مستقیم و حتی غیرمستقیم آلودگی هوا، استفاده از مشوق‌های مالی برای استفاده از تجهیزات کاهنده انتشار ذرات معلق در خودروهای سنگین و دیزلی، جریمه‌های ریالی فلج‌کننده عوامل تولید و به‌کارگیری خودروهای آلاینده، اصلاح روش‌های تست آلودگی در مراکز معاینه فنی برای تطبیق وضعیت تست با شرایط واقعی کارکرد خودرو در معابر،‌ کاهش موقتی سرعت مجاز حرکت خودروها در معابر به ۶۰ تا ۷۰ کیلومتر،‌ تسهیل و تشویق تولید خودروهای برقی و همچنین خودروهای مشارکتی برای کارمندان» است. دولت فرانسه برای سال ۲۰۲۰ هدف‌گذاری کرده حجم ذرات معلق با قطر کمتر از ۲/۵ میکرون در شهرهای آلوده، دست کم ۵ درصد کاهش پیدا کند. اراده دولت‌های محلی و در اختیار داشتن اهرم‌های بازدارنده تردد خودروهای آلاینده همچون جرایم ریالی سنگین عبور از مقررات زیست محیطی، دو فاکتور تضمین تحقق این هدف در فرانسه است.

معاینه فنی؛ شاهراه کاهش آلایندگی

چالش آلودگی هوا در حال تبدیل به موضوعی تامل‌برانگیز در افکار عمومی ایران و کارشناسان است که البته این نگرانی‌ها تنها با فرارسیدن فصل سرما زیر ذره‌بین رسانه‌ها و منتقدان قرار می‌گیرد و همه ساله با پایان این فصل، آلودگی هوا نیز به دست فراموشی سپرده می‌شود. اگر چه طی سال‌های گذشته تلاش‌هایی نه چندان کارآمد از جمله تقلیل زمان الزام خودروها برای مراجعه به مراکز معاینه فنی از پنج به چهار سال عملی شده ‌است اما به‌نظر می‌رسد حل مشکل آلایندگی هوا در کلان‌شهرهای ایران نیازمند راهکاری منسجم است. در این میان نقش خودروها در کاهش آلایندگی‌ها بسیار قابل توجه است بطوری که بسیاری از کشورهای توسعه یافته قوانین سختی را برای جلوگیری از تولید گازهای گلخانه‌ای توسط خودروها اعمال کرده‌اند. به گزارش گروه اقتصاد بین‌الملل روزنامه «دنیای اقتصاد»، کشورهای عضو اتحادیه ‌اروپا طی سال‌های اخیر از روش جدید معاینه فنی خودروها که در آن به‌طور دقیق‌تری به میزان تولید آلاینده‌های جوی پرداخته می‌شود، استفاده می‌کنند. هدف از این روش کاهش تولید گازهای سمیناشی از احتراق در پیشرانه خودروهاست.

در پی فاش شدن حیله مسوولان شرکت خودروسازی فولکس‌واگن که طی آن مشخص شد خودروهای تولید شده توسط این کارخانه میزان بیشتری از آلودگی‌های جوی به نسبت استاندارد اعلام شده از سوی کارخانه تولید می‌کنند، اتحادیه‌اروپا تصمیم به استفاده از روش‌های دقیق‌تر و جدید معاینه فنی خودروها گرفته است. دود ناشی از احتراق سوخت‌های فسیلی در خودروها، یکی از اصلی‌ترین منابع تولید گازهای سمی و گلخانه‌ای از قبیل دی اکسید کربن و مونو اکسید کربن به شمار می‌رود و این روش جدید معاینه فنی، قادر به بررسی دقیق‌تر این آلاینده‌ها است. طی سال‌های اخیر کشورهای عضو اتحادیه‌اروپا توجه چشمگیری به کاهش آلاینده‌های خود از طریق ساخت خودروهای تمام برقی و هیبریدی و همچنین انجام منظم معاینه‌فنی معطوف ساخته‌اند. قوانین مرتبط با بررسی معاینه‌فنی خودرو برای ایمنی جاده‌ها و رانندگان هر روز در اروپا شکل سختگیرانه‌تری به خود می‌گیرد.

آمارها حاکی از آن است که روزانه پنج نفر در جاده‌های اروپا بر اثر حوادث ناشی از نقص فنی خودرو جان خود را از دست می‌دهند. بر این اساس از سه سال گذشته، اتحادیه اروپا قوانین جدیدی را برای تست معاینه فنی خودروها و وسایل نقلیه سنگین و موتورسیکلت‌ها در نظر گرفته و هر سال نیز آنها را سختگیرانه‌تر می‌کند. این قوانین به منظور پیشگیری از ۳۶ هزار حادثه در سال که مرتبط با نقص فنی خودرو است، اعمال می‌شود. عناصر کلیدی دستورالعمل‌های جدید عبارتند از: کیفیت وسایل نقلیه با تعیین حداقل استانداردهای مشترک برای تجهیزات، آموزش بازرسان و ارزیابی کمبودها، بررسی اجزای ایمنی الکتریکی مانند ‌ای بی اس و کیسه‌هوا، خواندن مسافت پیموده شده توسط خودرو، کنترل محموله در حین بازرسی‌های جاده‌ای. در ضمن طبق جدیدترین قوانین، سلامت رفتاری رانندگان نیز قرار است به‌طور کامل تحت آزمون‌های خاص بررسی شود. تست‌های معاینه فنی در اروپا اجباری است و عدم رعایت آنها و از دست دادن زمان مشخص شده برای انجام این تست‌ها، رانندگان را متحمل جرایم سنگین و حتی ضبط گواهینامه رانندگی می‌کند.

در آلمان این تست‌ها برای تمام خودروها هر دو سال یک بار باید انجام شوند. اتومبیل‌های صفر و تازه کار برای اولین بار بعد از سه سال از کارکرد خودرو، باید به مراکز معاینه فنی مراجعه کنند. تمامی خودروها از نظر میزان انتشار گاز دی‌اکسید‌کربن نیز بررسی می‌شوند ضمن اینکه برخورداری آنها از مثلث هشدار، جعبه کمک‌های اولیه و دستکش‌های حفاظتی ضروری است. تمام خودروهایی که معاینه فنی دریافت کرده‌اند، دارای برچسبی هستند که به‌طور خودکار، زمان انجام معاینه فنی قبلی و مهلت رانندگان برای انجام معاینه فنی دوره بعد را نشان می‌دهد. اما بررسی تجربه‌ کشورهایی که تجربه موفقی با به‌کارگیری روند معقولانه استفاده از معاینه فنی خودروها در راستای کاهش پیامد‌های زیست محیطی داشته‌اند شاید بتواند رهگشای معضل آلایندگی کلان‌‌شهرهای ایران باشد.

برای مثال در برخی از ایالات‌ جنوبی کانادا که جمعیت بیشتری در آنها ساکن هستند همه خودروها ملزم به داشتن مدرک معتبر معاینه فنی هستند. هر خودرو پس از تولید، مجاز به تردد بدون گواهینامه معاینه فنی تا یک سال است. مقررات مربوط به معاینه فنی در این ایالت‌های کانادا بسیار سختگیرانه است. در ایالت‌های منیتوبا و اونتاریو حتی در صورت خرید یک ماشین صفر نیز پیش از ثبت پلاک باید مجوز معاینه فنی آن در اختیار مراجع ذی‌ربط قرار داده شود. این در حالی است که در ایالت‌های دیگر کاناداهمچون آلبرتا یا کبک هیچ مجوز معاینه فنی برای دارندگان خودروها الزامی نیست. در آمریکا نیز هر ایالت قادر است قوانین مربوط به معاینه فنی و آلایندگی‌ها را خود تعیین کند. ۱۸ ایالت، مالکان وسایل نقلیه را ملزم می‌کنند که هر سال یا دوسال یک بار گواهی معتبر معاینه فنی را دریافت کنند. این در حالی است که در ایالت مریلند افرادی که خواستار خرید خودرو هستند پیش از ثبت آن برای دریافت معاینه فنی اقدام می‌کنند. از سوی دیگر برخی ایالت‌های دیگر نیز با این توجیه که این اقدام منجر به کاهش آلایندگی  نمی‌شود و تنها هزینه‌ای بر دوش مالیات‌دهندگان است این طرح را متوقف ساخته‌اند.

بر اساس قانون «اقدام هوای پاک» که در سال ۱۹۹۰ از سوی کنگره به تصویب رسیده است ایالت‌هایی که دارای هوای سالم در ناحیه شهری نیستند باید بازرسی‌های مربوط به آلایندگی‌های هوا را انجام دهند. البته جزئیات اجرای این قانون از ایالت به ایالت متفاوت است. ایالت‌های مینه‌سوتا، کنتاکی و فلوریدا با دریافت مجوز از سوی دولت فدرال اجرای این برنامه را متوقف کرده‌اند. شهروندان روس نیز باید برای دریافت مجوزهای لازم ایمنی و آلایندگی به مراکز پلیس رانندگی مراجعه کنند. پس از آن نیز مالکان خودرو برای دریافت مجوز رانندگی در جاده‌ها باید مدرک لازم از شرکت‌های بیمه را در این زمینه دریافت کنند. در فرانسه اما از سال ۱۹۹۲ انجام معاینه فنی برای مالکان خودروها ضروری است. در ابتدا پس از گذشت ۴ سال از تولید خودرو مالکان باید برای نخستین بار به مراکز دریافت معاینه فنی مراجعه کنند و پس از آن نیز باید هر دو سال یک بار بررسی‌های لازم بر این خودروها انجام شوند. در این کشور نیز ‌مانند ایران انجام معاینه فنی از سوی مراکز خصوصی انجام می‌پذیرد که مدرک صادر شده از سوی آنها مورد تایید دولت فرانسه خواهد بود. این درحالی است که موتور‌سیکلت‌ها در فرانسه نیازی به انجام معاینه فنی ندارند.

در آلمان که دارنده بزرگ‌ترین صنعت خودرو اروپا است مالکان خودروهایی که به‌تازگی تولید شده‌اند موظف به دریافت معاینه‌های فنی و آلایندگی با گذشت سه سال هستند. پس از آن نیز این خودروها باید برای ادامه دریافت معاینه‌فنی معتبر هر دو سال یک بار به مراجع مربوطه مراجعه کنند. خودروهای سنگین نیز باید هرسال و موتور‌سیکلت‌ها نیز باید هر دو سال یک بار مورد بررسی‌های لازم قرار بگیرند. در این کشور نیز ‌مانند آنچه در کشورمان شاهد هستیم یک برچسب مخصوص برای تایید دریافت معاینه فنی معتبر بر قسمت پایینی شیشه جلوی خودرو قرار خواهد گرفت. هزینه معاینه فنی در آلمان قریب به ۱۰۰یورو است و در صورت نقص اتومبیل، رانندگان حدود یک ماه فرصت خواهند داشت تا این نقایص را برطرف کنند، در غیر این صورت حق رانندگی به‌طور کامل از آنها سلب خواهد شد. در هلند، دیگر کشور اروپایی قوانین سختگیرانه‌تری در این باره وجود دارد و خودروها تنها با گذشت دو سال از زمان تولید باید برای دریافت معاینه فنی و آلایندگی معتبر به مراکز مخصوص مراجعه کنند. از آن پس نیز این خودروها تا زمانی که به سن ۳۰ سالگی می‌رسند باید هر سال برای دریافت معاینه فنی اقدام کنند.