ازدحام بی‌‌سابقه خودرو در خیابان‌‌های تهران در دوشنبه‌‌ای که گذشت باعث شد «سفرهای کاری صبح» شهروندان با «یک‌ساعت زمان اضافه» انجام شود و از آن بدتر، «مدت زمان برگشت از کار به منزل در دوشنبه‌‌شب» برای اکثر تهرانی‌‌ها حداقل دو برابر و برای ساکنان مناطقی از شمال پایتخت تا 6 برابر همیشه، افزایش یابد. این «وقت‌‌کشی» عجیب در معابر تهران، 7 متهم دارد که همه یا بخشی یا یکی از آنها عامل «تبدیل خیابان‌‌های شهر به پارکینگ شبانه» بوده است. تهرانی‌‌ها دیروز، «تردد در پریروز» را این‌طور روایت کردند: «اگر از محل کار، پیاده به سمت منزل رفته بودیم زودتر می‌‌رسیدیم.» شبیه چنین واقعه‌‌ای، یک‌بار در آذر ماه سال 95 -هفتم ماه- در پایتخت رخ داد که البته شدت آن به مراتب کمتر از دوشنبه گذشته بود. روایت شهروندان تهرانی از ترافیک دوشنبه تهران حاکی است، از ساعت 6 عصر دوشنبه تا بامداد سه‌شنبه، معابر اصلی و خیابان‌‌های فرعی در مناطقی از شهر «قفل» شد به‌طوری‌که افراد در خودروهای خود در برخی معابر حداقل یک‌ساعت به صورت کامل «متوقف» بودند. برخی شهروندان طول یک خیابان کمتر از 5 کیلومتر را -که در حالت «تردد طبیعی (ترافیک نسبی) ساعات شب»، حدود 5 دقیقه از آن عبور می‌کنند- در دوشنبه‌‌شب به مدت یک‌ساعت در آن گیر افتادند. آنچه دو شب پیش در تهران به عنوان یک «رخداد بی‌‌سابقه ترافیکی» به ثبت رسید، «ایست چندساعته خودروها» در معابر بود. شهروندان این اتفاق را عجیب و در عین حال «غیرطبیعی» توصیف کردند. وگرنه «سختی تردد خودروها در ساعات شبانگاهی» و «طول ترافیک در خیابان‌‌ها» موضوع جدیدی در تهران نیست.
شناسایی عاملان قفل ترافیک
اما چرا خیابان‌‌های پایتخت دو شب پیش، ناگهان پارکینگ شد؟
تحقیقات میدانی و همچنین بررسی‌‌های «دنیای اقتصاد» درباره این «اتلاف وقت بی‌‌سابقه شهروندان در ترافیک تهران» 7 علت را شناسایی کرده است.
ذکر نام این متهمان البته مبتنی بر «اطلاع‌‌رسانی رسمی» عوامل مدیریت ترافیک شهر، صورت نگرفته است؛ هر چند، هم شهروندان تهرانی و هم کارشناسان حوزه ترافیک بر «اثرگذاری این عوامل بر شدت ترافیک و قفل خیابان‌‌ها» مهر تایید می‌‌زنند. نخستین عامل «قفل دوشنبه‌‌شب خیابان‌‌های تهران» همان عاملی است که «مشاهدات شهروندان در جریان عبور و مرور از معابر در همان ساعات پایانی دوشنبه» تایید می‌کنند؛ نبود عوامل راهنمایی و رانندگی در برخی یا اغلب خیابان‌‌های شهر. معمولا در زمان بارندگی و افزایش سفر با خودروی شخصی، این عوامل هدایت‌‌کننده جریان ترافیک، حضور بیشتر از قبل در خیابان‌‌ها دارند. اما دوشنبه شب، مطابق روایت شهروندان، دست‌‌کم در معابری که قفل شد، خبری از آنها نبود یا تعداد آنها حداقل بود.
«تبدیل شدن چراغ‌‌های راهنمایی از حالت طبیعی (سبز و قرمز) به حالت چشمک‌‌زن»، عامل دیگری است که باعث «بی‌‌نظمی در ترددها و سپس، گره و توقف ترافیکی در برخی معابر» شد. زمانی که چراغ‌‌های راهنمایی و رانندگی از حالت همیشگی به وضعیت چشمک‌‌زن تغییر می‌کند، معمولا «حق تقدم» توسط خیلی از خودروسوارها رعایت نمی‌شود و در تقاطع‌‌ها و به دنبال آن، در خیابان‌‌های منتهی به تقاطع، بار ترافیکی از حالت جریان حرکتی به ایست خودرویی تبدیل میشود.
عامل سوم نیز به نوبه خود، «وزن قابل توجهی» در ترافیک شبانه تهران در دوشنبه داشت. همزمانی باران در ساعات عصر و شب و خریدهای شب عید باعث شد «حجم استفاده از خودروی شخصی در دوشنبه» نسبت به روزهای قبل و حتی «شب عید دو سال قبل» افزایش یابد. اسفند سال گذشته و سال قبل از آن به دلیل «محدودیت‌‌های تردد مربوط به کرونا» و «چشم‌‌انداز تاریک مسافرت‌‌های نوروزی و حتی رفت و آمدهای عید»، تردد در شهر و میزان استفاده از خودروی شخصی تقریبا نصف اسفند امسال بود.
برخی مدیران ترافیکی دیروز اعلام کردند، حجم سفرهای درون‌‌شهری در دوشنبه گذشته در تهران، دست‌‌کم 35 درصد نسبت به روزهای قبل افزایش پیدا کرده بود. این، تاییدی بر «افزایش بار تردد شهروندان» در دوشنبه‌‌ای که گذشت، است. پریروز، طول ترافیک خودروها در تهران به‌ویژه در ساعات پایانی شب، 41 درصد نسبت به قبل افزایش پیدا کرد که از نگاه عوامل ترافیکی تهران، کم‌‌سابقه بوده است. تهرانی‌‌ها در این روزها، «دورکاری مجاز» را کنار گذاشته‌‌اند و آنهایی که طی ماه گذشته و قبل از آن می‌توانستند بدون مراجعه فیزیکی به محل کار، فعالیت کنند هم‌‌اکنون برای هماهنگی و انجام کارهای آخر سال، رفت و آمد شغلی در شهر انجام می‌دهند. این عامل فرعی به عنوان عامل چهارم، در کنار سه عامل گفته شده، خود محرکی برای «ازدحام بیشتر خودرو» در خیابان‌‌ها و در نتیجه، «قفل حرکتی» در دوشنبه تهران شد.
عامل پنجم نیز یک عامل کم‌‌وزن در مقایسه با سه عامل اول است که همزمانی آن با سه عامل اصلی ابتدایی، «نیروی اصلی را برای به‌هم زدن جریان ترافیک شبانه تهران در دوشنبه» به وجود آورد. کارشناسان حوزه ترافیک پایتخت می‌گویند، معمولا «بار سفرهای درون‌‌شهری در دوشنبه‌های هر هفته، بیشتر از روزهای ابتدایی و انتهایی هفته» است. این موضوع به خاطر آن است که معمولا جلسات کاری، قرارهای کاری بیرون از محل کار اصلی، بازدیدها و در کل، رفت و آمد شاغلان در شهر، در روز دوشنبه با حجم بیشتری نسبت به شنبه و یکشنبه صورت می‌گیرد. ضمن آنکه در روزهای پایانی هفته، این جریان سفرهای درون‌‌شهری (از ناحیه شاغلان) کاهش محسوس پیدا می‌کند. دوشنبه بارانی، آن هم در هفته پایانی سال باعث شد این وضعیت وسط هفته به عاملی برای اتفاق بی‌‌سابقه ترافیکی در شهر بدل شود.
عامل ششم، یکسری «کنده‌‌کاری در برخی معابر اصلی» است که طبق گزارش‌های میدانی شهروندان، در این روزهای پرتردد شب عید، باعث شده یک لاین از برخی خیابان‌‌های اصلی و بزرگراه‌ها به اشغال فعالیت‌‌های عمرانی دربیاید و باعث سرریزشدن ترافیک در خیابان‌‌های پسین و پیشین شود. مثلا در بخشی از بزرگراه حکیم-شرق به غرب- یک عملیات عمرانی بعد از تونل رسالت باعث کاهش سرعت تردد خودروها شده که این موضوع در دوشنبه‌‌شب، سنگین‌‌تر از قبل گزارش شد.
عامل هفتم نیز «تکمیل لب به لب ظرفیت معابر خودرویی شهر تهران» است.
حمید میرزاحسین، کارشناس ارشد برنامه‌‌ریزی حمل و نقل در این باره به «دنیای اقتصاد» اعلام کرد، هزینه پایین استفاده از خودروی شخصی در کلان‌شهر تهران در کنار «ازدحام مسافر در اتوبوس و مترو» دست به دست هم داده تا «ترددها در پایتخت عمدتا با خودروی شخصی» انجام شود. این مساله باعث شده همه ظرفیت خیابان‌‌ها در ساعت پیک صبح (کار به منزل) و پیک شب (زمان برگشت به خانه)، مورد استفاده قرار بگیرد. در نتیجه، یک «اتفاق غیرمنتظره» مثل همین همزمانی باران با سفرهای شب عید، باعث میشود «سختی تردد به ایست خودروها» تبدیل شود و برای شهروندان، غیرقابل تحمل شود.
دوربین‌‌ها به چه کاری می‌‌آیند؟
شهروندان تهرانی در مواجهه با ترافیک بی‌‌سابقه دوشنبه گذشته، درباره «مورد مصرف دوربینهای ترافیکی سطح شهر» سوال کردند.
اینکه، چرا مدیریت ترافیک به موقع و در جهت حل بحران ترافیکی، به شکل منطقی برای حل مساله از دوربینهای ترافیکی بهره نمی‌‌برد؟
ساده‌‌ترین اقدامی که می‌توانست از طرف عوامل ترافیکی انجام شود، «اعلام وضعیت هشدار تردد در شهر» از طریق پیامک سراسری توسط شهرداری بود. شهرداری تهران در سال اول کرونا، چنین حرکتی را انجام داد. در آن زمان، پیامک‌‌های روزانه به شهروندان با مضمون «پرهیز از تردد در شهر برای رعایت فاصله اجتماعی» ارسال می‌شد و حتی تهرانی‌‌هایی که در ساعات غیرمجاز تردد در شهر در دوره «قرنطینه کرونایی» توسط دوربینهای ترافیکی رویت می‌شدند، بلافاصله یا دقایقی بعد، به تلفن همراه آنها پیامک ارسال می‌شد تا از این اقدام خود پرهیز کنند. اگر مدیریت ترافیک، بعد از مشاهده «ازدحام و طول ترافیک صبحگاهی دوشنبه»، برای کنترل ترافیک شبانه پایتخت، دست به «اطلاع‌‌رسانی پیامکی» می‌‌زد چه‌بسا «بخشی از شهروندان ساعت خروج از محل کار را به تاخیر می‌‌انداختند و همین مساله می‌توانست مانع از تبدیل «ازدحام ترافیکی» به «قفل ترافیکی» شود. مدیریت شهری تهران از اطلاعات دوربینهای ترافیکی برای تهیه روزانه «نقشه آنلاین ترافیکی شهر تهران» استفاده می‌کند اما حلقه آخر این بهره‌‌برداری کلیدی از اطلاعات لحظه‌‌ای ترافیکی پایتخت که همان «اعلام شرایط بحرانی یا غیرطبیعی» به شهروندان برای «جلوگیری از افزایش شدت بحران» است، دست‌‌کم در «اتفاق بی‌‌سابقه دوشنبه شب» رخ نداد. کارشناسان شهری توصیه می‌کنند، مدیریت شهری باید به فوریت دو دسته سیاست ترافیکی فوری و میان‌مدت را برای «اصلاح وضع موجود» اتخاذ کند.سیاست اول، «به‌کارگیری ظرفیت‌‌های فعلی همچون دوربینهای سطح شهر» برای مهار بحران‌‌های ترافیکی است. سیاست دوم نیز «توسعه حمل و نقل عمومی» به نفع «سفرهای سبز» و کاستن از ترافیک، وقت‌‌کشی شهروندان و آلودگی هوا است.
فاجعه مدیریتی در ترافیک تهران
روز گذشته احمد صادقی، رئیس کمیته شفافیت و شهر هوشمند پارلمان شهری تهران نیز نسبت به ترافیک بی‌‌سابقه پریشب در تهران واکنش نشان داد و آن را یک فاجعه مدیریتی خواند. صادقی خاطرنشان کرد: درباره ترافیک روزهای بارانی بارها بحث شده و ضرورت چاره‌‌اندیشی برای آن به مدیران اجرایی گوشزد شده اما تا امروز نه تنها این مساله حل نشده، بلکه پیچیده‌‌تر شده است. به گفته وی، ترافیک دوشنبه تهران، یک فاجعه مدیریتی بود که باعث آزردگی شهروندان شد.
صادقی درباره عدم آمادگی مدیریت شهری و سوء‌مدیریت ترافیکی در شرایط بحرانی مثل هنگام وقوع زلزله ابراز نگرانی کرد و گفت: وقتی با ریزش اندکی باران که از روزهای گذشته، پیش‌‌بینی شده بود، شهر دچار این بی‌‌نظمی و ترافیک غیرقابل کنترل میشود، به‌طور حتم در شرایط بحرانی که مسیرهای اصلی شهر دچار آسیب شده‌‌اند و مردم نگران هستند، با فاجعه ترافیکی روبه‌رو خواهیم بود.
رئیس کمیته شفافیت و شهر هوشمند شورای شهر تهران افزود: تذکر من به شهردار تهران این است که بارش باران و برف این روزها باید یک مانور و تمرین برای دستگاه‌ها باشد تا آنها را برای روزهایی که تهران با بحران‌‌های احتمالی ناشی از بلایای طبیعی روبه‌رو میشود، آماده‌‌تر کند؛ نه اینکه خود تبدیل به بحران شود. در این روزها ضرورت مدیریت یکپارچه شهری و هوشمندسازی اداره شهر بیش از پیش احساس میشود.
صادقی افزود: در روزهای بارانی و شرایط خاص، امکان فراخوان تمام دستگاه‌ها در قالب «مانور ساعت صفر» به‌عنوان تمرینی برای مدیریت یکپارچه و تقسیم یک کار هماهنگ بین دستگاه‌ها وجود دارد؛ اما معمولا صرفا چند بخش شامل معاونت خدمات شهری شهرداری و پلیس راهور وارد عمل می‌‌شوند. وی معتقد است همان‌طور که در زمان وقوع بحران ستاد ویژه تشکیل میشود، در زمان بروز چنین شرایط ویژه‌‌ای در ترافیک شهری نیز باید ستادی برای هماهنگی همه دستگاه‌ها وارد عمل شود.
این عضو شورای شهر تهران به موضوع شناورسازی ساعت کار ادارات دولتی در زمان بارندگی نیز به‌عنوان یک راه‌حل کارآمد برای کاهش بار ترافیک عصرگاهی اشاره کرد؛ موضوعی که نه فقط برای روزهای بارانی، بلکه با هدف کاهش تراکم ترافیک در نیمه دوم سال پیشنهاد شده، اما نسبت به اجرای آن مقاومت وجود دارد و اغلب دستگاه‌های اجرایی به آن تن نمی‌‌دهند.
«قیمت‌‌گذاری» به کمک ترافیک می‌‌آید
صادقی معتقد است استفاده از ابزار «قیمت‌‌گذاری» در روزهای بارانی می‌‌تواند نقش مهمی در کاهش تقاضای سفر با خودروی شخصی ایفا کند. پیشنهاد او نیم‌‌بها کردن بلیت حمل‌ونقل عمومی در شرایطی نظیر موقعیت دوشنبه بود تا شهروندان به استفاده از حمل‌ونقل عمومی تشویق شوند. هرچند این پیشنهاد در جای خود قابل مطالعه بوده و محدوده اثر مشخصی نیز دارد، اما ابزار قیمت‌‌گذاری می‌‌تواند به شکل افزایش عوارض طرح‌های ترافیکی در رینگ داخلی و بیرونی معابر مرکزی شهر نیز در کاهش تقاضای سفر با خودروی شخصی در شرایطی که معابر شهر حتی بیش از ظرفیت با اشباع خودرو روبه‌رو هستند، می‌‌تواند به مراتب موثرتر باشد. البته اجرای این قبیل برنامه‌ها نیازمند اطلاع‌‌رسانی قبل از وقوع شرایط بحرانی است و شهروندان باید از محدودیت‌‌های احتمالی تردد در این شرایط مطلع باشند تا تصمیمات ترافیکی در روز بارانی، واجد بازدارندگی کافی از سفر با خودروی شخصی باشد.
