دنیای اقتصاد، عدم تداوم تدابیر مناسب برای کنترل رفت‌وآمد شهرنشینان به نواحی روستایی و عشایری، به‌دلیل ضعف اساسی در امکانات بهداشتی و درمانی این نواحی، می‌تواند آثار منفی قابل‌توجه و جبران‌ناپذیری از خود برجای بگذارد. به‌طور کلی محصولاتی که بازارهای منطقه‌ای و ملی داشته‌اند و حتی محصولات برخوردار از بازارهای محلی، با کاهش فروش و قیمت مواجه شده‌اند. می‌توان گفت از بین کسب‌وکارهای روستایی و عشایری عمیق‌ترین آثار منفی را اقامتگاه‌های گردشگری روستایی و عشایری شاهد بوده‌اند. همچنین معیشت روستاییان و عشایر، بیشترین آسیب را از ناحیه اختلال در بازاریابی و فروش محصولات کشاورزی شاهد بوده‌اند.

بررسی چالش‌های کسب‌وکار نواحی روستایی و عشایری با توجه به تفاوت بافت اقتصادی و اجتماعی این نواحی نسبت به نواحی شهری، مهم به‌نظر می‌رسد. «بازوی پژوهشی مجلس» براساس مصاحبه‌های میدانی با روستاییان و عشایر در برخی از مناطق منتخب کشور به بررسی چالش‌های کسب‌وکار نواحی روستایی و عشایری و خدمات توسعه کسب‌وکار، ناشی از شیوع پرداخته است. هرچند امکانات بهداشتی و درمانی در نواحی روستایی و عشایری بسیار کمتر از نواحی شهری است، ولی به‌دلیل پایین‌تر بودن تراکم جمعیت در این نواحی، شواهد حاکی از آن است که برخی از خانوارهای شهری، به‌خصوص خانوارهایی که یا راسا یا اقوام و فامیل آنها در نواحی روستایی خانه داشته‌اند؛ در ایام شیوع کرونا اقدام به مهاجرت موقت به نواحی روستایی و اسکان در اقامتگاه‌های روستایی کرده‌اند. این امر به‌ویژه در ابتدای شیوع کرونا بیشتر مشهود بوده است، ولی به تدریج روستاییان بومی، با آگاهی از پیامدهای مربوطه، معمولا اقدام به جلوگیری از ورود افراد غیربومی به روستا کرده‌اند. در هر صورت رفت‌وآمدهای موقت دوران کرونا از نواحی شهری به روستاها به‌نوبه خود می‌تواند سبب افزایش شیوع این بیماری در مناطق مربوطه شود؛ به‌ویژه اینکه در نواحی روستایی و عشایری، امکانات بهداشتی و درمانی بسیار ضعیف‌تر است. بنابراین عدم تدبیر مناسب در این‌خصوص می‌تواند جمعیت روستایی را بیشتر تحت‌تاثیر قرار دهد.

یافته‌ها

شواهد حاکی است کارگاه‌های موادغذایی و صنعتی و واحدهای نواحی صنعتی روستایی و مغازه‌های موادغذایی سکونتگاه‌های روستایی در دوره شیوع کرونا فعال بوده‌اند. تعمیرگاه‌های خودرو و ماشین‌آلات نیز دایر بوده‌اند، ولی واحدهای فروش قطعات، ممنوع از فعالیت بودند و این موضوع در عمل روستاییان را در تعمیر ماشین‌آلات خود با مشکل مواجه کرده است. اقامتگاه‌های گردشگری روستایی تعطیل شده و به‌دلیل ممنوعیت‌های مسافرتی، ورودی گردشگران به روستاها کاهش اساسی داشته است. به‌تبع این موضوع، درآمد ناشی از فروش صنایع‌دستی و سایر محصولات در روستاها به گردشگران نیز تقریبا به صفر رسیده است.

در این دوره بسیاری از روستاییان، به‌دلیل تعطیلی، حتی قادر به فروش محصولات خود در بازارهای محلی هم نبوده‌اند. در سال‌های گذشته، محصولات فراوانی اعم از سبزی، تخم‌مرغ و غیره چه از محل عرضه به ساکنان بومی و چه از محل عرضه به گردشگران به فروش می‌رسید، ولی این میزان با شیوع کرونا به حداقل خود رسید. همچنین خرید طیور محلی نیز به‌دلیل نگرانی خریداران از ناقل بودن پرورش‌دهنده طیور، کاهش چشمگیری داشته است. ازسوی دیگر، قیمت محصولاتی مانند کلم و هویج که بخش زیادی از آنها به کشورهای حوزه خلیج‌فارس و عراق صادر می‌شد، به‌دلیل کاهش ترددها و وضع محدودیت‌ها و ممنوعیت‌های صادراتی، افت قابل‌توجهی داشته و بعضا به یک‌سوم کاهش یافته است. همچنین قیمت خرید شیر از دامداران بعضا به نصف کاهش یافته است. کاهش کشتار دام و فروش صنایع‌دستی نیز در این دوره قابل‌توجه بوده است.

به‌طور کلی، هرچند بخش تولید محصولات روستاییان و عشایر کمتر متضرر شده، ولی به‌دلیل اختلال در بازار این محصولات، درآمد و قدرت خرید تولیدکنندگان کاهش یافته است. اختلال در بازار به‌نوبه خود ناشی از فقدان زنجیره‌های ارزش و تامین، پایدار و فراگیر در بخش کشاورزی و نواحی روستایی و عشایری است. در شرایط موجود، قراردادهای خرید محصول از تولیدکنندگان روستایی و عشایری که هرساله منعقد می‌شد، کاهش یافته است.

یافته‌های حاصل از مصاحبه‌ها نشان داد، کرونا در دوره حدودا دوماهه، اثر چندانی بر تغییر راهبرد معیشتی روستاییان و عشایر نگذاشته است. البته در برخی روستاها افراد به‌دلیل چالش‌های دامپروری، به صنایع‌دستی روی آورده‌اند؛ هرچند بازار فروش این حوزه نیز دچار مشکل شده است. به بیان دیگر این اقشار هنوز به‌دلیل کرونا تصمیم به تغییر شغل خود نگرفته‌اند. همچنین نظر به اینکه در نواحی مذکور، تراکم جمعیتی خیلی پایین‌تر از شهرها بوده و محیط، ایزوله‌تر از عوامل آلاینده است، بنابراین شیوع کرونا در ترغیب ساکنان روستاها و مناطق عشایری برای مهاجرت به شهر نقشی نداشته است. کاهش فعالیت‌های اداری دستگاه‌های اجرایی، برای روستاییان که در انزوای جغرافیایی نسبی قرار دارند، بیشتر مشهود بوده است و برخی افراد عقیده داشتند کاهش سطح ارائه خدمات از سوی دولت به‌خصوص در روزهای آینده با توجه به اوج فعالیت‌های تولیدی منجر به مشکل خواهد شد.

چالش‌های مناطق عشایری

در دوره شیوع کرونا، فروش دام و فروش بره عشایر و روستاییان در مواردی که بازار فروش و بازار گوشت در استان‌های همجوار بوده است، به‌دلیل کاهش ترددها و عدم صدور مجوز جابه‌جایی، تا حدودی با مشکل مواجه شد. ازسوی دیگر، برخی از نژادهای گوسفند که در قشلاق به‌سر می‌بردند و طبق برنامه مرسوم کوچ، باید ابتدای فصل بهار به ییلاق کوچ می‌کردند؛ مانند نژاد کرد، افشار و مهربان درحال‌حاضر به‌دلیل ممنوعیت در جابه‌جایی مجبور به ماندن در قشلاق شده‌اند. این نژادها تحمل اندکی نسبت به گرما دارند و محدودیت در ترددها، سبب تاخیر کوچ و افزایش تلفات دام و بعضا سقط جنین شده است.

 همچنین به‌دلیل ممانعت از کوچ گله‌ها به ییلاق، هزینه عشایر به‌دلیل نیاز بیشتر به تعلیف دستی افزایش یافته است. این هزینه در مورد گله‌های بزرگ‌تر مشهود بوده است. همچنین در برخی مناطق عشایرنشین که قابلیت بالایی برای جذب گردشگر داشتند، در سال‌های اخیر برخی افراد با سرمایه‌گذاری بالایی اقامتگاه‌های گردشگری ایجاد کرده بودند و سالانه در این ایام تورهای گردشگری از استان‌های مختلف به مناطق مذکور مسافرت می‌کردند؛ بنابراین به‌دلیل مشکل کرونا درآمد این واحدها به‌شدت افت کرده است.