شاخص کل بورس تهران دیروز افت ۷۲۲۱ واحدی (معادل حدود ۷/ ۳ درصد) شاخص کل را تجربه کرد و ضمن واگذاری ۷ کانال در ارتفاع ۱۸۸ هزار و ۲۵۹ واحدی قرار گرفت. این اصلاح قیمتی چندان دور از انتظار نبود و اتفاقا برای احیای بورس ضروری بود. هشدار تحلیلگران نسبت به رشد پرشتاب قیمت سهام در هفته‌های اخیر، به خوبی موید این موضوع است. صعود‌های هیجانی، نزول‌های هیجانی را به دنبال دارد. افزایش نرخ خوراک و کاهش نرخ دلار طی روز گذشته زمینه‌ساز تشکیل صف‌های فروش شدند. صف‌های فروش سهام دقیقا همان هیجانی را داشتند که صف‌های خرید در دوره اخیر صعود قیمت‌ها. اما ریشه این رفتارهای هیجانی چیست؟ عوامل مختلفی زمینه‌ساز هیجان در بورس می‌شوند. با این حال سه عامل اصلی برای ایجاد هیجان بیشتر از سایر موارد خود‌نمایی می‌کنند. رفتارهای گروهی سهامداران، تصمیمات خلق‌الساعه سیاست‌گذار و بی‌عملی سازمان بورس سه ریشه اصلی ایجاد هیجان در بورس اوراق بهادار تهران به شمار می‌رود.
بورس‌بازان بی‌تحلیل
از روزهای پایانی بهار سال جاری بورس در مسیر رشد پرشتابی حرکت کرد. در این فضا سهام بنیادی مقصد نقدینگی سهامداران بود. به تدریج رکورد‌شکنی‌های هر روزه شاخص بورس نقدینگی چشمگیری را به سوی بازار روانه کرد. عوامل بنیادی نیز همچنان حامی بورس بودند. ورود نقدینگی اما تنها مختص به سهام بنیادی نشد. بورس به یک باره شاهد صعود چشمگیر، بی‌وقفه و دسته‌جمعی قیمت سهام شد. هر روز تمام نمادها صعود چشمگیری را به ثبت می‌رساندند. ورود نقدینگی حتی به سهام بنیادی نیز کمتر از روی تحلیل صورت می‌گرفت. صف خرید سهام برای ورود نقدینگی سهامداران کافی بود. گویا سهامداران فقط در جست‌وجوی مقصدی برای نقدینگی خود بودند. حالا هر سهامی با هر شرایطی که باشد. اینجا بود که زنگ خطر به صدا در آمد. «دنیای اقتصاد» در گزارش‌های متعددی نسبت به این رشد‌های دسته جمعی و پرشتاب هشدار داد. در تاریخ فعالیت بورس تهران سابقه صعود این‌چنینی قیمت‌ها وجود داشت و از این رو سرنوشت آن هم در صورت رصد دقیق و علمی به دور از هیجان بر کمتر تحلیلگری پوشیده بود.
این رفتارهای دسته‌جمعی آفت بورس تهران در مقاطع مختلف بوده است. رشد‌های پرشتاب و بعد از آن نزول سنگین قیمت‌ها داستانی نیست که بورس تهران تا کنون تجربه نکرده باشد. همان سهامدارانی که بدون تحلیل سهم می‌خریدند، دقیقا حالا نیز بدون تحلیل خاصی می‌فروشند. خبر افزایش نرخ خوراکپتروشیمی و کاهش نرخ ارز حالا بهانه سهامداران برای فروش سهام شده است. در صف‌های فروش سهام همانقدر هیجان وجود دارد که در رشد دسته جمعی در هفته‌های گذشته وجود داشت. فارغ از انتقاداتی که به سیاست‌گذار در مورد تصمیم ناگهانی در مورد افزایش نرخ خوراک پتروشیمی وجود دارد (در ادامه گزارش به آن پرداخته می‌شود)، اما تحلیلگران معتقدند، واقعیت انعکاس این خبر در صورت‌های مالی شرکت‌های زیر‌مجموعه این صنعت با صفوف فروش ایجاد شده در این نمادها همخوانی ندارد. به عبارتی واکنش سهامداران به این موضوع بیشتر ذهنی بوده است تا واقعی.
در مورد کاهش نرخ دلار نیز واکنش سهامداران کاملا هیجانی ارزیابی می‌شود. باید توجه داشت آنچه در وضعیت سودآوری شرکت‌ها اعمال می‌شد، نرخ دلار سامانه نیما بود که در سطح ۸هزار تومانی نوسان داشت. دلار در بازار غیر‌رسمی دیروز به محدوده ۱۲ هزار تومان رسید که همچنان از نرخ نیمایی بیش از ۴ هزار تومان بالاتر است. اگر این واکنش از هیجان سرچشمه نمی‌گیرد، با چه منطقی می‌توان پذیرای آن بود. در هر دو موضوع چه افزایش نرخ خوراک پتروشیمی و چه نزول نرخ ارز رفتارهای گروهی سهامداران عامل هیجان و بالطبع افت قیمت سهام بوده‌اند. البته مقصود نگارنده این نیست که سهامداران را نسبت به افت اخیر قیمت سهام با نگرانی مواجه کند. هدف تنها نقد رفتارهای گروهی سهامداران است که با ایجاد هیجان معاملات سهام را تحت تاثیر قرار می‌دهد و منطق را از بازار دور می‌کند. رفتارهایی که ضعف دانش مالی و البته محدودیت‌های ساختاری معاملات سهام آن را تشدید می‌کند. این موضوع در گزارش صفحه ۱۰ به تفصیل مورد بررسی قرار گرفته است.
تصمیمات خلق‌الساعه
اما ضلع دوم ایجاد هیجانات در معاملات سهام ناشی از تصمیمات خلق‌الساعه بوده است. این چنین تصمیماتی چه در بخش کلی اقتصاد و چه در بورس‌بازها صورت گرفته و انتقاداتی را به همراه داشته است. سیاست‌گذار غالبا در اعلام مصوبه‌ها و تغییرات به نوع، نحوه و زمان انتشار توجه نمی‌کند. مصوبه اخیردولت یعنی الزام شرکت‌های پتروشیمی بر اساس تسعیر نرخ ارز بر اساس سامانه نیما نیز کاملا مصداق این موضوع است. شامگاه یکشنبه سیاست‌گذار به‌طور ناگهانی اعلام کرد که نرخ خوراک پتروشیمی‌ها در نیمه دوم سال بر اساس نرخ سامانه نیما محاسبه می‌شود. گام سیاست‌گذار در راستای حذف رانت پتروشیمی‌ها مثبت ارزیابی می‌شود. اما در پی چنین اعلام ناگهانی تصمیمات، هیجان غیر‌قابل پیشگیری می‌شود. آن هم در بازاری که سهامداران بدون تحلیل تنها منتظر بهانه‌هایی برای خرید و فروش هستند. برای درک بهتر اثر‌گذاری تصمیمات خلق‌الساعه در بورس، تصور کنید سیاست‌گذار پیش‌تر برنامه خود در مورد افزایش نرخ خوراک پتروشیمی را به سمع و نظر سهامداران می‌رساند. به دنبال اعلام برنامه پیش از موعد اجرا، تحلیلگران به بررسی این موضوع بر وضعیت سودآوری این شرکت‌ها می‌پرداختند. کم کم ابعاد و زوایای پیدا و پنهان این مصوبه در صورت‌های مالی روشن می‌شد. نتیجه چه بود؟ از ایجاد هیجاناتی شبیه هیجان داد‌وستد سهام طی روز گذشته کاسته می‌شد. بازار سهام سابقه توجه نکردن به واقعیات را دارد. اما این تصمیمات خلق‌الساعه بیش از پیش موجب می‌شود سهامداران از واقعیات دور شوند و بر اساس ذهنیات خود به فعالیت بپردازند. به این مورد خاص خبر افزایش نرخ خوراک پتروشیمی توجه کنید. سهامداران در مواجهه با این خبر خاطرات سال ۹۲ را به یادآوردند جایی که خبر افزایش نرخ خوراک در آن بازه زمانی استارت افت قیمت‌ها را زد و بورس را با رکود چشمگیری مواجه کرد. این نوع واکنش به دور از واقعیت است و تفاوت ماهیت معاملات سهام در این برهه زمانی و زمستان سال ۹۲ را در نظر نمی‌گیرد. با اینکه دو موضوع به روشنی گویای تفاوت این دو دوره است. اول اینکه در زمستان ۹۲ قبل از اعلام این خبر بارها حبابی شدن قیمت‌ها از سوی تحلیلگران گوشزد شد. اما در شرایط کنونی بارها بر پتانسیل صعودی بورس تاکید شده است. علاوه بر این در سال ۹۲ بازار سهام تجربه خاصی نسبت به افزایش ناگهانی هزینه‌ها نداشت و واکنش به تصمیم بالا بردن نرخ خوراک با هیجان زیادی همراه شد. در شرایطی فعلی اما بسیاری از کارشناسان بورسی این اتفاق را پیش‌بینی کرده بودند. این عوامل تاکید می‌کند برداشت سهامداران از این خبر بیشتر ذهنی بوده است تا واقعی. به هر ترتیب با برنامه‌ریزی دقیق‌تر برای اعلام مصوبه‌هایی از این دست می‌توان از ایجاد این واکنش‌های هیجانی در بورس جلوگیری کرد.
بی‌عملی سازمان بورس
ضلع دیگر مثلث هیجان‌ساز در بورس تهران به بی‌عملی سازمان بورس تهران در هفته‌های اخیر باز می‌گردد. جایی که بارها به سیاست‌گذار اعلام شد که قدر فرصت طلایی که در اختیار معاملات سهام با حجم نقدینگی چشمگیر ایجاد شده است را بداند و با اقدامات مناسب مانع از فرار این پول‌ها شود. عرضه اولیه سهم موضوعی است که بارها بر آن تاکید شده است و در شرایطی که شرکت‌های زیادی برنامه عرضه در بورس را دارند، جای سوال است که چرا سیاست‌گذار بورسی در زمان رشد پرشتاب قیمت سهام از عرضه‌های اولیه چشم پوشید. شاید گسترش عرضی بازار با ایجاد عرضه‌های اولیه اثرگذارترین عامل در جلوگیری از هیجان سهامداران در هفته‌های اخیر بود. محدویت‌های ساختاری بورس تهران که خود با ایجاد صف خرید و فروش زمینه ایجاد هیجانات در بورس را فراهم می‌کند نیز همچنان مد‌نظر سیاست‌گذار بورسی قرار ندارد. هر چند سیاست‌گذار از فرصت‌هایی که برای خرید ایجاد شد، استفاده نکرد اما هنوز هم فرصت برای جبران وجود دارد. ارزش معاملات بورس تهران بسیار بالا است و نقدینگی قابل توجهی وارد معاملات سهام شده است. هنوز هم می‌توان با تکیه بر چنین شرایطی زمینه را برای صعود قیمت‌ها فراهم کرد.
فرصت مجدد برای خرید
نزول قیمت‌ها در معاملات روز گذشته هر چند حاکی از نگرانی و ترس سهامداران از آینده این بازار است اما واقعیت این است که با اصلاح قیمت سهام و به پشتوانه بنیادی سهام شرکت‌ها می‌توان زمینه ورود نقدینگی به بازار سهام را فراهم کرد. باید توجه داشت قرار نیست بازار هر روز بالا رود و سهامداران هر روز بازدهی چشمگیری را تجربه کنند. اگر این اتفاق رخ دهد بازار کاملا از ذات خود دور شده است. اصلاح بعد از هر رشدی امری طبیعی و حتی ضروری است. رشد پرشتاب قیمت‌ها در روزهای اخیر نیز طبعا با این اصلاح هماهنگی دارد. بورس همچنان از لحاظ بنیادی پتانسیل کافی برای رشد را دارد اما به شرطی که سازمان بورس و سیاست‌گذار واقعا زمینه را برای اصلاحات در رفتار و اقدامات خود فراهم کنند و سهامداران نیز به این منطق دست یابند که سهامداری بدون تحلیل ممکن است زیان سنگینی به دنبال بیاورد و بازی خطرناکی رقم بزند.
در بازار چه خبر بود؟
دیروز تقریبا تمام شاخص‌های بازار به رنگ قرمز درآمدند و در تمامی گروه‌ها با فشار عرضه قابل‌توجه مواجه شدند. جدول بازدهی صنایع نشان می‌دهد در معاملات این روز تنها ۵ صنعت با رشد شاخص مواجه شدند و بسیاری از صنایع افت سنگین بیش از ۵ درصدی را ثبت کردند. در صدر صنایع با بیشترین بازدهی گروه بانک با رشد بیش از ۳ درصدی شاخص وجود داشت. پس از آن کاشی و سرامیک رشد یک درصدی شاخص را تجربه کرد. در مقابل صنعت سایر مالی با افت حدود ۶ درصدی در صدر صنایع با بیشترین افت شاخص قرار داشت. گروه فرآورده‌های نفتی با ثبت افت ۶/ ۵ درصدی دومین صنعت زیان‌ده بورسی طی روز گذشته بود. در بین صنایع بزرگ بازار گروه فلزات اساسی نیز افت بیش از ۶/ ۴ درصد را تجربه کرد. محصولات شیمیایی نیز با افت حدود ۹/ ۳ درصدی شاخص به کار خود پایان دادند. در پایان معاملات دیروز ارزش صف‌های فروش بالغ بر ۸۹۲ میلیارد تومان بود. امری که موجب می‌شود معاملات امروز سهام با فشار عرضه مواجه شود.
چرخش زمین بازی سهامداران
پس از ۲۰ روز متوالی دیروز خالص تغییر مالکیت سهام به نفع سهامداران حقوقی رقم خورد. بر این اساس در معاملات روز سه‌شنبه و همزمان با ریزش ۷/ ۳ درصدی شاخص کل بورس، معامله‌گران حقوقی به حمایت از بازار پرداختند و در نهایت ۲۵۷میلیارد تومان از سبد سهامداران خرد به پرتفوی معامله‌گران عمده منتقل شد. جزئیات جابه‌جا‌یی‌های مزبور نشان می‌دهد که بیشترین میزان جابه‌جایی‌‌ها در گروه پالایشی رخ داده است. به‌طوری‌که خالص خرید حقوقی‌ها در این گروه به حدود ۷۴میلیارد تومان رسید. در صدر خرید سهامداران عمده پالایش نفت تهران و پالایش نفت اصفهان قرار داشتند. بر این اساس خالص خرید ۳۵میلیارد تومانی در نماد «شتران» و بیش از ۲۵میلیارد تومانی در «شپنا» در کارنامه سهامداران حقوقی‌ها این دو نماد به ثبت رسید. همچنین در این روز گروه فلزات اساسی نیز از دیگر صنایعی بود که حجم قابل‌توجهی از خرید را توسط سهامداران عمده تجربه کرد به‌طوری‌که خالص خرید ۷۰میلیارد تومانی در کارنامه حقوقی‌های این صنعت ثبت شد. در این میان، بیشترین میزان جابهجایی در نماد فولاد مبارکهاصفهان شکل گرفت که با جابهجایی بیش از ۵۱ میلیارد تومان نقدینگی در مسیر پرتفوی سهامداران حقیقی به حقوقی «فولاد» دنبال شد. در این گروه ملی مس ایران نیز از دیگر نمادهایی بود که تغییرمالکیت قابل‌توجهی را به نفع سهامداران عمده تجربه کرد. به‌طوری‌که حدود ۱۲میلیارد تومان نقدینگی به پرتفوی حقوقی‌های «فملی» افزوده شد. در گروه معدنی نیز سهامداران شاهد خرید پرحجم حقوقی‌ها در دو نماد گل‌گهر و توسعه معادن و فلزات بودند. بر این اساس خالص خرید حقوقی‌ها در نماد «کگل» به بیش از ۳۳میلیارد تومان و در نماد «ومعادن» به حدود ۵/ ۲۲میلیارد تومان رسید. افزون بر این سهامداران عمده در میان نمادهای پتروشیمی نیز جمع‌آوری سهام پتروشیمی پارس و گسترش نفت و گازپارسیان را در اولویت قرار دادند و در نهایت خالص خرید ثبت شده در هر کدام از دو نماد مزبور به ترتیب معادل ۱۹میلیارد تومان و ۱۳میلیارد تومان بود. بازیگران خرد که در بازار دیروز عمدتا فروشنده بودند، خریدهایی در گروه بانکی ثبت کردند. به‌طوری‌که در این صنعت حدود ۶۵میلیارد تومان نقدینگی به پرتفوی سهامداران خرد منتقل شد. بخش عمده‌ای از خریدهای مزبور به جمع‌آوری سهام بانک تجارتتعلق داشت. به‌طوری‌که خالص خرید ۴۹میلیارد تومانی حقیقی‌ها در نماد «وتجارت» ثبت شد. بانک سینا با خالص خرید بیش از ۱۰میلیارد تومانی، صادرات با خالص خرید ۶میلیارد تومانی و ملت با خالص خرید ۵/ ۱میلیارد تومانی از دیگر نمادهای مورد توجه حقیقی‌ها در این روز بود.
