در بازار توسعه‌یافته اوراق بهادار به‌دلیل افزایش چشمگیر حجم و سرعت گردش اطلاعات استقبال از سرمایه‌گذاری‌های جمعی به‌ویژه در قالب انواع صندوق‌های سرمایه‌گذاری در سال‌های اخیر از رشد روز افزونی برخوردار بوده است. در این میان ETF‌ها از انواع صندوق‌های سرمایه‌گذاری هستند که امکان معامله سبدی از سهام یک شاخص یا سبد انتخابی از یک شاخص را برای سرمایه‌گذاران فراهم می‌کنند. این صندوق‌ها در دنیا از اهمیت قابل‌توجهی برخورداربوده و سال‌ها است در بازارهای سرمایه کشور‌های مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرد. 

با این حال قدمت این صندوق‌ها در ایران کمتر از 4 سال است و در شرایط کنونی تنها 10 صندوق در کشور فعال است. بررسی‌های «دنیای اقتصاد» درخصوص مقایسه ETF‌ها درایران و بازار‌های بین‌المللی حاوی نکات قابل‌توجهی است. طبق بررسی‌ها نسبت ETFها به صندوق‌های سرمایه‌گذاری در کشوری مانند آمریکا در حدود 286 درصد است که این رقم در مقایسه با نسبت 10 درصدی ایران، از عدم‌رشد و توسعه قابل‌قبول  ETFها در کشور ما خبر می‌دهد.

جزئیات صندوق‌های سرمایه‌گذاری 
صندوق‌های سرمایه‌گذاری از نهاد‌های مالی فعال در بازار سرمایه هستند که فعالیت اصلی آنها سرمایه‌گذاری در اوراق بهادار است. این صندوق‌ها با استفاده از وجوه سرمایه‌گذاران در مقیاس بزرگ سرمایه‌گذاری می‌کنند و به دنبال کسب بازدهی مناسب برای سرمایه‌گذاران صندوق هستند. Exchange-Traded Funds یا صندوق‌های قابل معامله در بورس از انواع صندوق‌های سرمایه‌گذاری هستند که امکان معامله سبدی از سهام یک شاخص یا سبد انتخابی از یک شاخص را برای سرمایه‌گذاری فراهم می‌کنند. اما بر خلاف صندوق‌های سرمایه‌گذاری مشترک که NAV هر واحد در پایان روز محاسبه و مبنای خرید و فروش قرار می‌گیرد ETF‌ها را می‌توان همانند سهام در طول یک روز معاملاتی معامله کرد. ETF‌ها از یکسو همانند صندوق‌های سرمایه‌گذاری بر اساس خالص ارزش دارایی‌ها قیمت گذاری شده و معادل آن قیمت در روز معامله می‌شوند و از سوی دیگر همانند صندوق‌های با سرمایه ثابت، امکان دارد به قیمتی متفاوت از خالص ارزش دارایی‌هایشان معامله شوند و بنابراین ویژگی هر دو نوع صندوق سرمایه‌گذاری را دارند.

کارنامه ضعیف ایران در مقایسه با دنیا 
در بررسی آمارهای جهانی طی 10 سال اخیر، صندوق‌های سرمایه‌گذاری قابل‌معامله در بورس از عملکرد نسبتا قابل‌قبولی برخوردار هستند. همانطور که در جدول نیز آمده است تغییرات تعداد ETF‌ها در 11کشور و در قاره‌های مختلف، از فاصله زمانی سال‌های 2005 تا 2015 از روند روبه رشدی برخوردار بوده است. به‌عنوان مثال در بورس ایالات‌متحده آمریکا که همواره به‌عنوان یکی از پیشرفته‌ترین بورس‌های جهان مطرح است، در فاصله زمانی مدنظر تعداد صندوق‌های ETf از 146 واحد به 1621 واحد رسیده است که نشان از رشد 1475 واحدی این صندوق‌ها در 10 سال اخیر دارد که از این تعداد 151 واحد مربوط به بورس Nasdaq و 1470 واحد مربوط به بورس NYSE بوده است. این رشد در کشور‌هایی نظیر مکزیک نیز قابل‌توجه است؛ به‌گونه‌ای که در این بازه زمانی تعداد 490 صندوق به بازار سرمایه این کشور اضافه شده که نشان از اهمیت این صندوق‌ها در اقتصاد کشور‌ها دارد. 

با این حال صندوق‌های سرمایه‌گذاری قابل‌معامله در بورس یا همان صندوق‌های مختلط ETF در حالی طی چند سال اخیر تاسیس و معاملات آن در فرابورس آغاز شده که شرکت‌های کارگزاری متعددی تاکنون اقدام به تاسیس این‌گونه صندوق‌ها در بازار سرمایه کرده‌اند. آمارها نشان می‌دهد در شرایط کنونی و پس از گذشت سه سال از تاسیس این صندوق‌ها (پذیره‌نویسی واحد‌های صندوق‌های قابل‌معامله در ایران برای اولین‌بار در فرابورس ایران در تاریخ 29 مرداد 92 انجام شد و افتتاح تابلوی ETF در مهرماه همان سال صورت گرفت) تنها 10 صندوق سرمایه‌گذاری قابل‌معامله در بازار سرمایه ایران وجود دارد که مقایسه این رقم با بازار‌های جهانی نشان‌دهنده کارنامه ضعیف ایران در این زمینه است.  همچنین در این بررسی نسبت صندوق‌های ETf به صندوق‌های سرمایه‌گذاری طی 10 سال اخیر حاوی نکات قابل‌توجهی است. این نسبت در ایالات‌متحده آمریکا که شامل بورس‌های بزرگ جهان است 286 درصد است که حاکی از اهمیت جایگاه این صندوق‌ها است. با این حال در برخی از قاره‌ها و کشور‌هایی نظیر هند این نسبت کوچک بوده که نشان می‌دهد سایر صندوق‌های سرمایه‌گذاری در این مناطق تعداد زیادی دارند و با وجود رشد ETFها همچنان سهم سایر صندوق‌ها نیز بیشتر است. با این وجود مطالعات نشان می‌دهد نسبت ETFها به صندوق‌های سرمایه‌گذاری در ایران حدود10 درصد است به‌گونه‌ای که از تعداد 104 صندوق سرمایه‌گذاری در سهام؛ تنها 10 شرکت دارای صندوق ETF هستند.

امکان بازارگردانی توسط صندوق‌ها 
«دنیای اقتصاد» در توضیح فعالیت این صندوق‌ها در ایران و مقایسه آن با مدل‌های جهانی به گفت‌وگو با دکتر بهنام چاوشی، رئیس اداره امور نهادهای مالی سازمان بورس و اوراق بهادار، پرداخت. وی در ابتدا بیان کرد: ساختار صندوق‌های سرمایه‌گذاری در ایران از نظر کلی با طرح‌های جهانی یکسان است، با این تفاوت که در دنیا طریقه صدور و ابطال از طرف بازارگردان دو مدل است. مدل اول in/ kind است و به این معنی که بازارگردان در بازار پرتفویی مشابه پرتفویی که ETF دارد جمع می‌کند و هنگام صدور به صندوق می‌دهد. این روش که هنگام ابطال به صورت برعکس انجام می‌شود به گونه‌ای است که در آن انتقال به وسیله پول نقد صورت نمی‌گیرد. مدل دوم که ما در حال حاضر نیز در ایران از آن استفاده می‌کنیم مدل CASH است که با انتقال پول نقد صورت می‌گیرد. یعنی فعالیت بازارگردان به صورت نقد است و in/ kind نیست. به هر حال، برنامه سازمان این است که در آینده‌ای نزدیک از روش جدید نیز استفاده کند و چون فعالیت صندوق‌های سرمایه‌گذاری فعلا به صورت فاز به فاز است اجرای این روش در مراحل بعدی کار قرار گرفته است. وی در خصوص راه‌های ایجاد جذابیت برای صندوق‌ها نیز بیان کرد: یکی از بهترین راه‌ها معرفی کردن از طرف مدیران صندوق‌ها است. یکی از مشکلاتی که ما در شرایط کنونی با آن مواجهه هستیم این است که مدیران صندوق آن‌طور که باید روی ابزار‌ها بازاریابی نمی‌کنند. از طرف دیگر، رونق ابزارهای مختلف با حجم معاملات رابطه مستقیم دارد. ETFها نیز از این قاعده مستثنی نبوده و با کاهش حجم معاملات، حجم آنها کاهش می‌یابد. در این حالت، دومین راه ایجاد جذابیت در این ابزار‌ها را می‌توان در افزایش حجم معاملات در بازار دانست. 

چاوشی همچنین در خصوص فعالیت‌های سازمان در اشاعه استفاده از این ابزارها گفت: سازمان در رابطه با این ابزارها وظایفی داشته که به نظر می‌رسد آنها را کامل انجام داده است. سازمان این ابزار را طراحی و مقررات اجرای آن را نیز مشخص کرده اما از این به بعد شرایط به رفتار مدیران و بازار بستگی دارد. در واقع، وظیفه سازمان در این مرحله زمانی نظارت است و اجرای آن در مرحله دوم بسته به رفتار بازار است. سازمان بورس در شرایط فعلی موظف است چارچوب‌های لازم را برای ایجاد صندوق مشخص کند، همچنین گسترش ارتباطات نرم‌افزاری بسیار مهم است که در این زمینه با همکاری دو شرکت مدیریت فن‌آوری و شرکت سپرده‌گذاری مرکزی این نرم‌افزار‌ها راه‌اندازی و اجرا شده است. رئیس اداره امور نهادهای مالی سازمان بورس و اوراق بهادار در خصوص جلسه اخیر هم‌اندیشی با مدیران صندوق‌های سرمایه‌گذاری و سبدگردان گفت: این جلسات با همت شرکت بورس برگزار می‌شود که در آخرین جلسه بحث ETF‌ها مطرح شد که در آن مدیر صندوق‌های ETF و بازارگردان‌های آن حضور داشتند. در این نشست، درخواست‌هایی در خصوص تخصیص وظیفه بازارگردانی برای سایر نهادهای مالی اظهار شد که در آنجا نیز بیان شد سازمان هیچ‌گاه به دنبال انحصار نبوده و اگر نهاد دیگری بتواند واجد شرایط وظیفه بازارگردانی شود این کار امکانپذیر است.

مقایسه ETF‌ها در ایران و دنیا 
سیدروح الله حسینی مقدم، مدیر نظارت بر ناشران بورس اوراق بهادار تهران نیز در خصوص منشأ صندوق‌های سرمایه‌گذاری( ETF) در جهان و ایران به «دنیای اقتصاد» گفت: صندوق‌های سرمایه‌گذاری قابل معامله در دنیا سابقه زیادی ندارد و به عبارت روشن‌تر سابقه آن حداقل به قدمت صندوق‌های سرمایه‌گذاری مشترک در دنیا نیست. در ایران نیز مطالعات اولیه آن در مرکز تحقیقات بازار سرمایه و در اوایل دهه 80 انجام شد و مدل‌های مختلفی که قابلیت کاربرد داشت، پیشنهاد شد. صندوق‌های قابل معامله در ایران قدمت حدود 4 ساله دارد که در حال حاضر از تنوع زیادی برخوردار نیست. اما بدون شک این صندوق‌ها بر اساس مدل‌های جهانی و با توجه به قوانین و مقررات ما فعالیت می‌کنند. وی در توضیح فعالیت این صندوق‌ها بیان کرد: صندوق‌های سرمایه‌گذاری مشترک ابزار بسیار مناسبی برای سرمایه‌گذاری غیرمستقیم توسط آن دسته افرادی است که زمان و دانش کافی برای سرمایه‌گذاری مستقیم ندارند. این ابزار سرمایه‌گذاری از سال 1920 در دنیا فعال شده و امکان حضور بسیاری از سرمایه‌ها و پس‌انداز‌ها را در بازارهای مالی دنیا فراهم کرده است. مدیران این‌گونه صندوق‌ها با توجه به سلایق سرمایه‌گذاران، صندوق‌های متنوعی را نیز طراحی کردند که از آن جمله می‌توان به صندوق‌های سرمایه‌گذاری مشترک بازار پول، صندوق سرمایه‌گذاری مشترک سهمی و صندوق‌های با درآمد ثابت اشاره کرد. 

طیف گسترده‌ای از صندوق‌های سرمایه‌گذاری مشترک در بازارهای مالی دنیا فعال است که سرمایه‌های بسیار زیادی نیز جمع‌آوری کرده‌اند و امکان مدیریت حرفه‌ای سرمایه‌های افراد غیرحرفه‌ای را در بازار سرمایه فراهم می‌آورند. اما سازوکار دسترسی این ابزار مالی به نحوی است که سرمایه‌گذاران برای دسترسی به آن نیازمند ارتباط با مدیران صندوق‌های سرمایه‌گذاری مشترک بودند. هر چند این سازوکار دسترسی به لطف پیشرفت فناوری تسهیل شده است اما همچنان یک دغدغه برای سرمایه‌گذاران و حتی مدیران صندوق‌های سرمایه‌گذاری محسوب می‌شود. حسینی مقدم در ادامه بیان کرد: با توجه به اینکه دسترسی به بازارهای اوراق بهادار برای سرمایه‌گذاران از دسترسی به یک صندوق ساده‌تر است، امکان فروش واحدهای سرمایه‌گذاری صندوق‌ها در بازار تنها چالش موجود را تسهیل و این امکان را فراهم می‌کرد تا همه سرمایه‌گذاران از طریق دسترسی به سامانه‌های بورس‌ها به واحدهای سرمایه‌گذاری صندوق‌ها دست پیدا کنند. در ایران هم شرایط تقریبا به همین نحو بوده و مدیران حرفه‌ای سعی در استفاده از الگوی جهانی برای ایجاد صندوق‌های قابل معامله در بورس داشته‌اند و در حال حاضر شاهد فعالیت این صندوق‌ها در بورس و فرابورس هستیم.

پوشش ریسک صندوق‌های سرمایه‌گذاری 
حسینی مقدم همچنین در خصوص ریسک‌پذیری این صندوق‌ها بیان کرد: از آنجا که صندوق‌های سرمایه‌گذاری طبق مقررات و همچنین بر اساس اصل مدیریت حرفه‌ای اقدام به متنوع ساختن دارایی و تشکیل سبدی از سهام و سایر دارایی‌ها می‌کنند، انتظار می‌رود ریسک‌های سیستماتیک را پوشش دهند. در واقع، مدیران صندوق‌ها با انتخاب سهام از صنایع مختلف و همچنین دارایی‌های مالی مختلف تا حدودی ریسک را کاهش می‌دهند و علاوه بر این با انتخاب کارشناسان با تجربه برای پیگیری مستمر اخبار اثرگذار بر آینده سهام و اوراق بهادار و انتخاب استراتژی مناسب سرمایه‌گذاری، ریسک بسیار کمتری نسبت به سرمایه‌گذاری مستقیم برای سرمایه‌گذاران دارند. باید توجه کرد که یکی از ریسک‌های سرمایه‌گذاری مستقیم سرمایه‌گذاران ریسک نقدشوندگی است و به عبارت روشن‌تر ریسکی که متوجه سرمایه‌گذاران در زمان ورود و خروج از بازار است. این صندوق‌ها با داشتن بازارگردان‌هایی، امکان ورود و خروج را در کمترین زمان و با کمترین هزینه برای سرمایه‌گذاران فراهم می‌آورند و در نتیجه ریسک نقدشوندگی به عنوان یکی از ریسک‌های مهم سرمایه‌گذاری در بازار اوراق بهادار را کاهش می‌دهند. حسینی مقدم در خصوص مزایای صندوق‌هایETF، در شرایط فعلی بازار نیز بیان کرد: همان‌طور که اشاره شد صندوق‌های سرمایه‌گذاری مشترک ابزاری است برای سرمایه‌گذاران غیر آشنا با فضای بازار سرمایه که گروهی از نهادهای تحت نظارت سازمان بورس و اوراق بهادار سعی می‌کنند با مدیریت حرفه‌ای امکان حضور این افراد را در بازار فراهم آورند. در کنار این مزیت مهم، مزیت نقدشوندگی هم اهمیت بالایی دارد به طوری که برای ورود و خروج در بازار شرایط ساده‌تری دارد. وی افزود: راه‌اندازی صندوق‌های قابل معامله در بازار سرمایه ما همزمان با رکود بازار رخ داد. بنابراین لازم است مدت زمان بیشتری بگذرد و در خصوص اقبال سرمایه‌گذاران به این صندوق‌ها در ایران قضاوت کنیم. اعتقاد دارم با توجه به مزایایی که سرمایه‌گذاری‌های جمعی به صورت عام و صندوق‌های سرمایه‌گذاری قابل معامله در بورس دارند و همچنین شرایط بازارهای رقیب بورس در آینده، می‌توان انتظار داشت اقبال قابل ملاحظه‌ای به این صندوق‌ها صورت بگیرد. ضمن اینکه یقینا تنوع این صندوق‌ها در کشور ما هم بیشتر خواهد شد.

مسیر ایجاد جذابیت ETF ‌ها 
وی در خصوص تنوع و امکان‌سنجی ETFها در ایران و راه‌های ایجاد جذابیت برای این صندوق‌ها گفت: این صندوق‌ها در کشور ما به اندازه آنچه در سایر کشورها از لحاظ تنوع است خیلی فاصله دارند. در حال حاضر در ابتدای راه هستیم و البته زحمات و پیگیری‌های زیادی توسط سازمان بورس و اوراق بهادار و همچنین برخی شرکت‌های سبدگردان و کارگزار صورت گرفته که یقینا نتیجه این تلاش‌ها در آینده تنوع بیشتر در صندوق‌های قابل معامله خواهد بود. در خصوص از بین بردن چالش‌های فعالیت و همچنین جذاب کردن این کسب‌وکار، کارگروهی در بورس اوراق بهادار تهران تشکیل شده که به‌صورت فصلی به این مسائل پرداخته می‌شود. مدیر نظارت بر ناشران بورس اوراق بهادار تهران در پایان بیان کرد: آشنایی سرمایه‌گذاران در کشور ما با این صندوق‌ها بسیار کم است، یک دلیل آن قدمت این ابزار و دلیل دیگر آن وضع رکودی حاکم بر بازار است. اما تلاش‌های زیادی از سوی سازمان بورس و اوراق بهادار صورت گرفت تا صندوق‌های جدیدی برای سلایق و درجه ریسک‌پذیری مختلف سرمایه‌گذاران طراحی شود همچنین با تغییرات در مقررات امکان فعالیت مدیران این صندوق‌ها را تسهیل کردند. اما ضرورت دارد همه ارکان بازار سرمایه و به ویژه نهادهای مالی مانند کارگزاران و شرکت‌های سبدگردان توجه بیشتری به توسعه این ابزار داشته باشند و برای بهبود شرایط راهکار و پیشنهاد خود را به سازمان بورس ارائه کنند.