پیامدهای توافق هسته‌ای ایران و 1+5 در تحولات خاورمیانه همزمان با افزایش نقش منطقه‌ای تهران در حل بحران‌های کنونی منطقه از جمله موضوع‌هایی است که از همان آغاز گفت‌وگوهای هسته‌ای مطرح بود و با شکل‌گیری برجام و اجرای آن، بیش از هر زمان دیگری چهره‌ای واقعی تر به خود گرفت. به همین دلیل، از همان آغاز گفت‌وگوهای هسته‌ای ایران و 1+5 عربستان و رژیم صهیونیستی تمام تلاش خود را برای ناکام گذاشتن این گفت‌وگوها به کار بردند و پس از شکست در به انحراف کشاندن مسیر مذاکرات، تلاش خود را بر مسدود کردن مسیر اجرایی‌سازی آن متمرکز کردند که البته در این زمینه هم ناکام ماندند و برجام به مرحله اجرایی خود رسید. اکنون همگان منتظر پیامدهای مثبت این توافق بر بازگشت ثبات و امنیت به خاورمیانه با تکیه بر توانمندی‌های ایران هستند.

در همین ارتباط «ایرنا» برای ارزیابی پیامدهای منطقه‌ای برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) و نقش منطقه‌ای ایران با رئیس پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه به گفت‌وگو نشست. کیهان برزگر، استاد دانشگاه علوم و تحقیقات با اشاره به تاثیرهای مثبت برجام بر جایگاه منطقه‌ای ایران، آن را ناشی از حل اختلاف‌های راهبردی بین ایران و قدرت‌های بزرگ دانست. برزگر معتقد است اجرای برجام همزمان موجب تقویت جایگاه اقتصادی و ژئوپلیتیک ایران در منطقه می‌شود. از لحاظ اقتصادی، بازگشت یا نزدیک شدن ایران به سهم طبیعی صدور نفت در اوپک موجب تقویت روابط اقتصادی و به دنبال آن روابط سیاسی ایران با اروپا، هند، چین و ترکیه می‌شود. از لحاظ ژئوپلیتیک هم اجرای برجام جایگاه راهبردی ایران را در منطقه افزایش داده است. به نظر او، پس از برجام فضای سیاسی تازه و مثبتی در غرب ایجاد شده است که به‌طور عمده به بازیگران رقیب ایران مثل عربستان و ترکیه فشار وارد می‌کند تا برای حل بحران‌های منطقه‌ای با تهران تعامل کنند. رئیس پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه بر این باور است که اجرایی شدن برجام به واسطه نتیجه‌های مثبت اقتصادی و ژئوپلیتیک آن برای ایران، از نگاه سعودی‌ها بی تردید یک باخت در صحنه معادله‌های منطقه‌ای به حساب می‌آید.

تاثیر بر جایگاه ایران در منطقه

کیهان برزگر در پاسخ به این سوال که اجرای برجام چه تاثیر عملی بر جایگاه منطقه‌ای ایران در خاورمیانه خواهد داشت، گفت: «اجرای برجام همزمان موجب تقویت جایگاه اقتصادی و ژئوپلیتیک ایران در منطقه می‌شود. از لحاظ اقتصادی، بازگشت یا نزدیک شدن ایران به سهم طبیعی صدور نفت در اوپک موجب تقویت روابط اقتصادی و به دنبال آن روابط سیاسی ایران با اروپا، هند، چین و ترکیه می‌شود که وارد‌کنندگان سنتی انرژی از ایران هستند. همزمان، رفع تحریم‌های اقتصادی و شبکه‌های انتقال مالی بین‌المللی باعث جذب و هدایت سرمایه‌گذاری‌های خارجی به سوی ایران می‌شود و این موجب رونق اقتصادی و در مرحله بعد ادغام اقتصاد ایران در منطقه می‌شود که این خود ثبات‌آور است.»

تاثیرات ژئوپلیتیک

برزگر همچنین درخصوص تاثیرات ژئوپلیتیک توافق هسته‌ای و اجرای برجام افزود: «اجرای برجام جایگاه راهبردی ایران در منطقه را در سه جبهه افزایش داده است؛ نخست، نزد متحدان منطقه‌ای مثل سوریه، عراق و حزب‌الله. چون اینها حل یک معضل راهبردی بین ایران و قدرت‌های بزرگ را نشانه افزایش قدرت، نقش و چانه‌زنی ایران در مسائل منطقه‌ای مثل بحران سوریه می‌بینند. دوم، متحدان بزرگ سنتی ایران مثل چین و روسیه که توافق هسته‌ای را در جهت افزایش چندجانبه‌گرایی در مسائل منطقه‌ای و جلوگیری از نفوذ غرب و تقویت ثبات می‌بینند. سوم و مهم‌تر از همه شاید افزایش اهمیت ژئوپلیتیک ایران در مجموعه غرب مثل اروپا و آمریکا است که به این نتیجه رسیده‌اند با اجرای برجام ایران برای ایجاد ثبات در منطقه در جهت جلوگیری از رشد افراط‌گرایی و تروریسم و حل بحران‌های منطقه‌ای کارگزار بهتری می‌شود.»

نقش برجام در حل بحران‌های منطقه

رئیس گروه روابط بین‌الملل دانشگاه علوم و تحقیقات درخصوص اجرایی شدن برجام و تاثیر آن بر تنش‌ها و بحران‌های جاری خاورمیانه ابراز کرد: «در بلندمدت تاثیرات مهمی دارد. نخست اینکه تردیدی نیست برجام در بلندمدت موجب کمک به حل بحران‌های منطقه‌ای می‌شود. به‌عنوان مثال، اکنون که سیاست به اصطلاح «تغییر رژیم» آمریکا علیه ایران به اجبار کنار گذاشته شده، تا حدودی حس تهدید استراتژیک از آمریکا هم کم شده است. این خود سبب می‌شود ایران سیاست‌های تعاملی را در چارچوب افزایش روابط منطقه‌ای با تکیه بر رویکردهای مستقل و دوجانبه با کشورهایی چون ترکیه و عربستان در پیش بگیرد، یعنی ایران در مرکز تحولات منطقه‌ای قرار گرفته است. همزمان، طرف غربی هم به‌طور آگاهانه برای تامین منافع سیاسی- امنیتی و اقتصادی خود از سیاست‌هایی که ایران را منبع اصلی تهدید در منطقه در نظر می‌گیرند، دور می‌شود.» کیهان برزگر درباره تاثیر دوم افزود: «در این معادله، همچنین فضای سیاسی تازه و مثبتی در غرب ایجاد شده که به‌طور عمده به بازیگران رقیب ایران مثل عربستان و ترکیه فشار وارد می‌کند تا با تهران به نفع حل بحران‌های منطقه‌ای تعامل کنند. به‌عنوان مثال در همین تنش اخیر قطع روابط ایران و عربستان برای نخستین بار آمریکا و کشورهای اروپایی، برخلاف گذشته که طرف عربستان را می‌گرفتند، سعی کردند طرف میانه را بگیرند و دو طرف را تشویق به حل تنش به وجود آمده کنند. این در نتیجه تعهد متقابل در برجام و فرهنگ مثبت و تعاملی به وجود آمده در شرایط پسابرجام است.»

آثار کوتاه‌مدت

برزگر همچنین درخصوص آثار کوتاه‌مدت اجرای برجام گفت: «در کوتاه‌مدت می‌بینیم که برجام رقابت‌ها و تنش‌های منطقه‌ای را تا اندازه‌ای افزایش داده است. دلیل اصلی هم این است که بعضی از کشورهای منطقه مثل عربستان و ترکیه -البته با اهداف متفاوت- اجرایی شدن برجام را به‌صورت مستقیم به افزایش جایگاه منطقه‌ای ایران ارتباط می‌دهند و اکنون به نوعی خواهان بازگشت به همان ایده سنتی ضرورت مقابله با تهدید منطقه‌ای ایران هستند. حاکمان این کشورها نگرانند که برجام سبب شود غرب دیگر مثل گذشته اندیشه مهار قدرت منطقه‌ای ایران را دنبال نکند. به باور رهبران ریاض و آنکارا این خود سبب افزایش قدرت ایران می‌شود و اینکه تهران با خیال راحت سیاست‌های به ادعای آنان گسترش‌خواهانه خود را به ضرر منافع عربستان و ترکیه در منطقه دنبال کند.» رئیس پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه با بیان اینکه حاکمان عربستان و ترکیه با تاثیرپذیری از مسائل سیاست داخلی خود این خط فکری را توسعه می‌دهند، افزود: «در ترکیه حزب حاکم «عدالت و توسعه» که در بحران سوریه به نوعی شتاب‌زده عمل کرده، ایران را مانع اصلی در اجرای سیاست فعلی منطقه‌ای خود یعنی ضرورت خروج «بشار اسد» از قدرت می‌بیند. در عربستان هم سعودی‌ها روند تحولات منطقه‌ای پس از بهارعربی از جمله جابه‌جایی حکومت‌های دوست در مصر و یمن و تحولات سوریه و بحرین را به ضرر منافع خود می‌بینند و به نوعی سعی دارند آنها را به مساله تهدید فوری ایران متصل کنند.»

نگاه عربستان به توافق هسته‌ای

کیهان برزگر در ادامه این گفت‌وگو درباره سیاست تهاجمی ریاض در قبال تهران و تاثیرات این سیاست بر روابط ایران و عربستان گفت: «اجرایی شدن برجام با همه تاثیرهای مثبت اقتصادی و ژئوپلیتیک آن برای ایران، نزد سعودی‌ها بی‌تردید یک باخت در صحنه معادله‌های منطقه‌ای به حساب می‌آید. آنها تمامی تلاش خود را برای سنگ‌اندازی در مسیر اجرای برجام به کار بستند اما موفق نشدند. اکنون هم متوجه می‌شوند که ایران و قدرت‌های غربی در حل اختلاف‌های راهبردی خود مصمم هستند و راه تعامل و توافق را برگزیده‌اند.» برزگر با بیان اینکه این مساله برای سعودی‌ها نگران‌کننده است، ادامه داد: «آنها راهکار و اولویت خود را در کشاندن رقابت‌ها و اختلافات به صحنه تحولات منطقه می‌بینند که همچنان نقطه آسیب‌پذیر غرب از لحاظ امنیت انرژی و مسائل افراط‌گرایی و تروریسم است تا شاید از این طریق بتوانند آرایش نیروهای سیاسی را به نفع منافع خود بازتعریف کنند.»

او در پاسخ به این سوال که آیا سعودی‌ها می‌توانند این سیاست خود را در فضای جدید هم دنبال کنند؟ گفت: «خیر، این سیاست تهاجمی و یکجانبه‌گرای سعودی‌ها تداوم چندانی نخواهد داشت و در نهایت به نتیجه مطلوب نمی‌رسد؛ نه به دلیل اینکه این سیاست برخلاف معادله‌های طبیعی سیاسی- امنیتی منطقه است یا اینکه سعودی‌ها توان اقتصادی، سیاسی یا نظامی لازم در مدیریت این گونه بحران‌ها را در بلندمدت ندارند، بلکه به دلیل مشروعیت نیافتن چنین سیاست جنگ‌طلبانه‌ای در منطقه و جهان، سعودی‌ها مجبور به تغییر رویکرد هستند.»

این استاد دانشگاه با بیان اینکه تمام دنیا (به استثنای عربستان، رژیم صهیونیستی و داعش) از جمله آمریکا، اروپا، چین، روسیه، کشورهای حوزه خلیج‌فارس، اکثر جهان عرب و… همگی از اجرایی شدن برجام و نفع متقابل اقتصادی و ژئوپلیتیک آن برای صلح و امنیت منطقه‌ای و جهانی خوشحال و خواهان اجرای کامل آن هستند، افزود: «پس ایران در طرف درست معادله‌های منطقه‌ای و بین‌المللی قرار دارد و شرایط به نفع آن جلو می‌رود. البته این خود نشان می‌دهد که حل اختلاف‌های راهبردی با قدرت‌های بزرگ چقدر می‌تواند برای ایران امنیت‌زا باشد. مورد عربستان هم کمی خاص و مربوط به زمان خود است که البته پیچیدگی‌های سیاست منطقه‌ای، سعودی‌ها را به هر حال متعادل خواهد کرد، اما تا رسیدن به آن مرحله، خوب است ایران سیاست محتاطانه فعلی در مدیریت تهدید عربستان در منطقه را دنبال کند، مشروعیت سیاست فعلی عربستان در جلوه دادن ایران به‌عنوان منبع تهدید را به‌چالش بکشد و همزمان به تعامل خود با قدرت‌های بزرگ ادامه دهد.»