پس از اعلام تصمیم آمریکا مبنی بر لغو کامل معافیت‌های خریداران نفت ایران از دوم ماه‌مه، تحلیل‌های پیرامون این موضوع بر توان عربستان سعودی در پوشش جای خالی نفت ایران در بازار متمرکز شده است. طبق آنچه در بیانیه کاخ سفید منتشر شد و همچنین تاکید وزیر نفت عربستان، سعودی‌ها و متحدانش از جمله امارات متحده عربی در مسیر دستیابی ترامپ به هدف صفر کردن صادرات نفت ایران نقشی کلیدی را عهده‌دار شده‌اند. این دو کشور به‌طور مشخص به دولت ترامپ قول افزایش تولید داده‌اند تا خروج نفت ایران از بازار تعادل آن را بر هم نریزد. بر اساس تخمین‌های موجود، عربستان سعودی و امارات متحده عربی قادر به افزایش تولید ۵/ ۱ میلیون بشکه‌ای در روز در مدت زمانی کوتاه هستند. بر همین اساس تحلیل‌های بین‌المللی، همکاری عربستان با آمریکا برای قطع فروش نفت ایران را سنگ محکی بر توان افزایش تولید سعودی‌ها و حفظ آن در درازمدت می‌دانند. در واقع چنانچه این توان در عربستان و امارات وجود نداشته باشد، یا به اندازه‌ای که عنوان می‌شود نباشد، باید رشد بیشتر قیمت‌ها در بازار نفت را انتظار کشید. این انتظار به خصوص در نیمه دوم سال که فصل رانندگی و سرما را به همراه دارد، جدی‌تر نیز می‌شود. نفت برنت روز گذشته حدود ۷۳ دلار بر بشکه معامله شد، این نرخ از افزایش۳۷درصدی قیمت‌ها نسبت به ابتدای سال میلادی خبر می‌دهد. از دیگر سو، پر شدن جای خالی نفت ایران از سوی عربستان و همراهانش به معنای بازگشت تعادل صد درصدی به بازار نفت نخواهد بود، زیرا ظرفیت مازاد تولید جهانی نفت به واسطه افزایش تولید ریاض و متحدانش تا حد زیادی کوچک شده و ایجاد اختلال عرضه‌ای جدید به معنای جهش قیمت‌ها خواهد بود. در میان تمام تحلیل‌هایی که از توان سعودی‌ها در زمینه افزایش تولید وجود دارد، وزیر نفت ایران عقیده دارد عربستان و امارات درباره ظرفیت‌های نفتی خود بزرگنمایی کرده‌اند. این اظهارنظر بیژن زنگنه به این معناست که جای خالی نفت ایران به راحتی از سوی متحدان آمریکا در منطقه پر نخواهد شد. از نگاه زنگنه تحریم‌های نفتی آمریکا علیه ایران بلوف نیست بلکه یک «دشمنی بسیار خشن علیه مردم ایران» است. تحلیل‌های اخیر در رابطه با توان افزایش تولید عربستان و متحدانش در حالی ادامه دارد که انتشار یک خبر از سوی آسوشیتدپرس (یک آژانس خبری آمریکایی) پیام نگرانی از عدم توانایی عربستان در پوشش جای خالی نفت ایران را به همراه دارد. این خبر بامداد پنج‌شنبه گذشته به نقل از منابع آگاه منتشر شد و از قول مقام‌های آمریکایی، احتمال اینکه برخی از واردکنندگان فرصت بیشتری برای کاهش میزان وارداتخود از ایران دریافت کنند، را رد نکرده است. صحت این خبر و سناریوهای پیرامون آن، تنها پس از تاریخ ۱۲ اردیبهشت مشخص خواهد شد و تا آن زمان توان افزایش تولید عربستان زیر ذره‌بین فعالان بازار خواهد بود. اما احتمال تغییر در شدت فشار آمریکا در اعمال تحریم‌های نفتی علیه ایران نکته‌ای است که از سوی کارشناسان دیده شده است. ایمان ناصری، مدیر بخش خاورمیانه موسسه مشاوران نفت و گاز FGE در گفت‌وگو با «دنیای‌اقتصاد» با تاکید بر اینکه «صفر کردن صادرات نفت ایران از ابتدای خروج ترامپ از توافق برجام هدف اصلی او بوده و بارها اعلام شده» می‌گوید: با این حال باید در انتظار روشن شدن جزئیات بود. این جزئیات پس از پایان مهلت شش ماههای مشخص خواهد شد که از تاریخ ۵ نوامبر به خریداران نفت ایران داده شده و در دوم مه (۱۲ اردیبهشت) به پایان خواهد رسید. بر اساس آنچه آسوشیتدپرس منتشر کرده و همچنین توان افزایش تولید پایدار از سوی عربستان، به نظر می‌رسد این جزئیات می‌توانند در آینده‌ای نه چندان دور تحولاتی به همراه داشته باشند. با این حال سوال اصلی همچنان بر جای خود باقی است. اگر آمریکا بر اجرای بی‌‌کم‌وکاست تحریم‌های نفتی ایران اصرار داشته باشد، آیا عربستان و همراهانش قادر به پر کردن خلأ نفت ایران در بازار خواهند بود؟ پاسخ ایران و برخی تحلیلگران بازار که به نیمه دوم سال جاری میلادی چشم دوخته‌اند به این سوال منفی است. در مقابل، ترامپ، عربستان و آژانس بین‌المللی انرژی عقیده دارند ایفای این نقش برای سعودی‌ها دشوار نخواهد بود.
ظرفیت خالی سعودی‌ها چقدر است؟
«عربستان سعودی با سایر تولیدکنندگان نفت خام همراهی خواهد کرد تا نسبت به تامین نفت خام و خارج نشدن بازار از تعادل اطمینان پیدا کند.» این بخشی از بیانیه خالدالفالح، وزیر نفت عربستان است که ساعاتی پس از بیانیه کاخ سفید مبنی بر تمدید نشدن معافیت از تحریم‌های آمریکا برای مشتریان نفت خام ایران، منتشر شد. این بیانیه به خصوص از سوی ترامپ و اعضای کابینه‌اش مورد تایید قرار گرفت، زیرا رئیس‌جمهوری آمریکا عقیده دارد عربستان به همراه سایر اعضای اوپک می‌تواند به راحتی جای خالی نفت ایران را در بازار پر کند. بر‌اساس اطلاعات موجود، ایران در دو هفته نخست ماه جاری میلادی، حدود ۱/ ۱ میلیون بشکه نفت خام صادر کرده است. تخمین‌هایی که در رابطه با صادرات نفت ایران در ماه مارس وجود دارد نیز بر اساس اعلام منابع مختلف چیزی بین ۳/ ۱ تا ۷/ ۱ میلیون بشکه است. کارشناسان عقیده دارند با افزایش فشار آمریکا در اعمال تحریم‌های نفتی، احتمالا چیزی بین ۷۰۰ تا ۸۰۰ هزار بشکه از نفت ایران از بازار خارج خواهد شد که طبق قول عربستان به آمریکا، باید از سمت این کشور و متحدانش برای بازار نفت جبران شود. طبق آنچه منابع آگاه اعلام کرده‌اند، عربستان و امارات می‌توانند در کوتاه‌مدت مجموع تولیدشان را تا ۵/ ۱ میلیون بشکه در روز اضافه کنند. این میزان حدود دو برابر بیش از نفتی است که پیش‌بینی می‌شود تحت فشار آمریکا، عرضه آن از سمت ایران به بازار جهانی قطع شود با این حال آن‌طور که برخی دیگر از منابع آگاه صنعتی در این‌کشور عنوان کرده‌اند، این‌کشور پیش از افزایش تولید، وضعیت بازار را بررسی خواهد کرد تا باعث بر هم خوردن تعادل بازار نشود. همچنین این منابع آگاه، به بلومبرگ اعلام کرده‌اند بزرگ‌ترین تولیدکننده نفت عضو اوپک قادر است در مدت‌زمانی کوتاه تا یک میلیون بشکه در روز به تولیداتش بیفزاید. سعودی‌ها طبق توافق کاهش تولید که از ابتدای سال جاری میلادی کلید خورد، از سقف تولید روزانه‌شان که در آخرین ماههای ۲۰۱۸ به حدود ۱/ ۱۱ میلیون بشکه در روز رسیده بود کاستند و در ماه مارس آن را به ۸/ ۹ میلیون بشکه در روز رساندند. این میزان از سقف ۳/ ۱۰ میلیون بشکه‌ای در روز که طبق توافق کاهش تولید برای این کشور مشخص شده بود، به میزان چشمگیری کمتر است و می‌تواند نشانه‌ای از ظرفیت خالی تولید بزرگی باشد که در صنعت نفتعربستان وجود دارد. امارات نیز در حال حاضر سه میلیون و ۴۵ هزار بشکه در روز تولید دارد که طبق گفته برخی منابع، می‌تواند در مدت‌زمانی کوتاه آن را به ۵/ ۳ میلیون بشکه در روز افزایش دهد.
چالش کمبود بشکه در بازار نفت
اعداد و ارقام یاد شده از توان افزایش تولید عربستان و امارات بر اساس تخمین‌ها و نظرات منابع آگاه است. این اعداد دقیق نیستند اما نشان‌دهنده ظرفیت خالی چشمگیری هستند که در صنعت نفت عربستان و متحدانش وجود دارد. آژانس بین‌المللیانرژی نیز در تازه‌ترین گزارش خود به این ظرفیت اشاره کرده و با استناد به آن، افزایش عرضه را کاری «راحت» ارزیابی کرده است.ارزیابی این سازمان بین‌المللی نشان می‌دهد تنها چهار تولیدکننده بزرگ عضو اوپک بیش از سه میلیون بشکه ظرفیت خالی تولید دارند. چیزی حدود دو سوم این ظرفیت مازاد در اختیار سعودی‌ها قرار دارد که در مواقع ضروری آن را مورد استفاده قرار می‌دهد. با این حال نگاهی به سمت عرضه بازار نفت نشان می‌دهد که بیش از ۲/ ۳ میلیون بشکه در روز در معرض خطر حذف از بازار قرار دارند. ونزوئلا که در حال حاضر تحت تحریم‌های نفتی آمریکا و شرایط نابسامان داخلی قرار دارد، یکی از ریسک‌های بزرگ سمت عرضه به‌شمار می‌رود. تولید روزانه نفت ونزوئلا در مارس با افتی حدودا ۳۰۰ هزار بشکه‌ای به ۷۰۰ هزار بشکه در روز رسیده و ممکن است با افتی شدیدتر نیز مواجه شود. لیبی نیز به علت درگیری‌های داخلی در معرض کاهش چشمگیر تولید قرار دارد تا آنجا که رئیس شرکت ملی نفت این کشور از خطر قطع تولید روزانه نفت خبر داده بود. به این ترتیب می‌توان دید تهدیدهای سمت عرضه بازار تا حد قابل‌توجهی فراتر از ظرفیت مازادی است که همین حالا بخش چشمگیری از آن به‌واسطه فشار آمریکا بر ایران فعال شده تصور می‌شود.
به این ترتیب نکته‌ای که در این میان توجه به آن ضروری به نظر می‌رسد، این است که با پر شدن این ظرفیت خالی تولید، بازار نفت در وضعیت شکننده‌ای قرار خواهد گرفت و در مقابل کوچک‌ترین اختلال در عرضه، واکنش شدید نشان خواهد داد. ایمان ناصری در این زمینه می‌گوید: عربستان به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان نفت دنیا که ظرفیت مازاد بزرگی نیز در اختیار دارد، شاید بتواند به همراه امارات و برخی کشورهای دیگر (که آنها نیز به نسبت ظرفیت خالی تولید دارند) جای خالی نفت ایران را به واسطه افزایش تولید پر کنند اما این اتفاق بحران بزرگی را در اوپک ایجاد خواهد کرد زیرا تصمیم به افزایش تولید باید با توافق سایر اعضای این سازمان و در جلسه ماه ژوئن این سازمان اتخاذ شود. به عقیده این کارشناس حوزه انرژی، یکی از مهم‌ترین تبعات افزایش تولید برخی اعضای اوپک برای پر کردن جای خالی نفت ایران، بیش از پیش تحت فشار قرار دادن بازار نفت است زیرا اگر عرضه‌ای از بازار نفت خارج شود، قیمت‌ها به مراتب با رشد بیشتری همراه خواهند شد. ناصری تلاش برای پر کردن جای خالی نفت ایران در بازار را اگرچه غیرممکن نمی‌داند اما اجرای آن را با افزایش بحران در بازار نفت هم‌معنی می‌داند.
لیبی، کابوس سعودی‌ها
کاخ سفید قصد دارد صادرات نفت ایران را بدون اینکه موجب افزایش قیمت‌ها در بازار شود، قطع کند. در این میان عربستان سعودی به‌عنوان عضوی از اوپک که گفته‌می‌شود ظرفیت مازاد قابل توجهی در اختیار دارد، وعده تسهیل اعمال این تحریم‌ها بدون بر هم خوردن تعادل بازار نفت را به ترامپ داده است. با این حال این تمام ماجرا نیست و احتمالا هزینه کردن ظرفیت مازاد تولید نفت عربستان برای اجرای سیاست‌های ترامپ و همچنین نقش‌آفرینی بیشتر عربستان در منطقه کافی نخواهد بود. این تحلیل با نگاهی به سوی دیگر بازار به دست می‌آید. آمریکا همزمان با اعمال تحریم‌های نفتی علیه ایران، صادرات نفت ونزوئلا را نیز به وسیله تحریم محدود کرده است. در کنار ونزوئلا، تنش‌های داخلی لیبی می‌تواند توانایی پادشاهی سعودی برای ایجاد تعادل در بازار نفت را در معرض آزمایشی سخت‌تر قرار دهد. با وجود حمایت ترامپ از رهبر شورشیان لیبی که کنترل چاه‌های نفت این کشور را در دست دارند، کارشناسان بعید نمی‌دانند که با افزایش تنش‌ها میان شورشیان و دولت رسمی لیبی، تولید بیش از یک میلیون بشکه‌ای این کشور با افتی چشمگیر همراه شود. با در نظر گرفتن این شرایط است که منظور کارشناسان حوزه انرژی از ایجاد بحران در بازار نفت به واسطه استفاده تمام و کمال از ظرفیت خالی عربستان برای دست یافتن به اهداف سیاسی روشن می‌شود. در واقع تلاش عربستان برای جایگزین کردن نفت خود با نفت ایران در بازار جهانی، به معنای کاهش چشمگیر ظرفیت مازاد عرضه نفت در دنیا است و می‌تواند بازار را از سمت عرضه آسیب‌پذیر کند. این خطر در حالی وجود دارد که کارشناسان لیبی را مهم‌ترین تهدید اختلال عرضه در بازار نفت می‌دانند. در کنار لیبی، سایر تولیدکنندگان نفت از جمله الجزایر، نیجریه و سوداننیز با بی‌ثباتی‌های سیاسی شدید مواجهند که می‌تواند تولید نفت آنان را در معرض خطر قرار دهد. این چالش‌ها در شرایطی در کمین بازار نفت نشسته‌اند که قیمت نفت از ابتدای امسال با رشدی ۴۰ درصدی همراه بوده و پس از اعلام لغو معافیت‌های نفتی ایران، با رشد بیشتری نیز همراه شدند. حال باید دید با وجود کمبود عرضه از سمت ایران تحت فشارهای آمریکا، تهدیدهای موجود در زمینه اختلال عرضه و کوچک شدن ظرفیت مازاد تولید نفت دنیا، قیمت نفت در نیمه دوم سال و با افزایش تقاضای فصلی به کدام سو خواهد رفت؟
