روز گذشته همزمان با حضور وزیران خارجه ایران و آمریکا و نیز هماهنگ‌کننده سیاست خارجی اتحادیه اروپا در وین، زمینه برای اجرایی شدن برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) فراهم شد. رفع تحریم‌های هسته‌ای اتحادیه اروپا و آمریکا علیه ایران از نتایج چنین روزی است. دیپلمات‌های ایرانی پس از دو سال مذاکره فشرده ضمن تلاش برای احقاق حقوق هسته‌ای به حصر اقتصادی علیه ایران پایان دادند. براساس متن برجام، هفت حوزه اقتصاد ایران از شمول محدودیت‌های وضع شده خارج خواهد شد. براساس توافق صورت‌گرفته میان ایران و 1+5 حوزه انرژی و پتروشیمی، امور مالی و بانکی، صنعت بیمه، کشتیرانی و خدمات بندری، طلا و سایر فلزات گرانبها، نرم‌افزارها و صنعت خودرو، از فهرست تحریم خارج خواهند شد. علاوه بر این بخشی از تحریم‌های آمریکا که به بهانه‌های غیرهسته‌ای علیه ایران اعمال شده با استثنائاتی همراه شده است؛ فروش، اجاره و انتقال هواپیمای غیرنظامی و قطعات و خدمات مرتبط با آن به ایران، مبادلات و روابط تجاری و مالی شرکت‌های تابعه شرکت‌های آمریکایی در خارج آمریکا با ایران، واردات فرش و محصولات غذایی ایرانی از جمله پسته و خاویار به آمریکا از جمله موارد نقض‌شده تحریم‌های غیرهسته‌ای است. «دنیای اقتصاد» در گزارشی تحلیلی به حوزه‌های لغو تحریم شده و روش حذف آن پرداخته است.

دکتر حمید قنبری: برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) با یکسری تاریخ‌های کلیدی تعریف شده است. روز نهایی شدن، روز پذیرش، روز اجرا، روز انتقال و روز خاتمه روزهایی هستند که در برجام به آنها اشاره شده است. مهم‌ترین تاریخ کلیدی در برجام، «روز اجرا است». با رسیدن روز اجرا این پرسش برای فعالان اقتصادی و عموم مردم مطرح است که در این روز چه اتفاقاتی خواهد افتاد و چرا روز اجرا برای اقتصاد ایران مهم است؟ نکته دیگر آنکه تغییراتی که از روز اجرا در رژیم تحریم‌های ایران رخ خواهند داد، چه خواهد بود؟

نخستین پرسش درخصوص روز اجرا این است که روز اجرا چه روزی است؟ در پاسخ به این پرسش باید گفت که براساس برجام، روز اجرا روزی است که آژانس بین‌المللی انرژی هسته‌ای گواهی می‌کند که ایران تعهدات هسته‌ای خود براساس برجام را انجام داده است. این تعهدات در بخش‌های «1-15 تا 11-15» ضمیمه پنجم برجام قید شده‌اند. در این روز، هم ایالات‌متحده آمریکا و هم اتحادیه اروپا اقدامات لازم برای رفع تحریم‌های ایران را انجام خواهند داد. البته باید توجه داشت که همه تحریم‌های رفع شده علیه ایران در این روز لغو یا تعلیق نخواهند شد، بلکه برخی از تحریم‌ها در روز انتقال یا Transition Day لغو یا تعلیق خواهند شد و برخی دیگر هم خارج از مسائل مربوط به برجام هستند و تحت تاثیر آن قرار نخواهند گرفت. برای تعیین دقیق اینکه کدام تحریم‌ها در روز اجرای برجام برداشته خواهند شد و کدام تحریم‌ها باقی خواهند ماند لازم است که به متن برجام و شیوه‌نامه‌های لغو تحریم‌ها که از سوی اروپا و آمریکا منتشر شده است توجه کرد. 

رفع تحریم‌ها در روز اجرا

اتحادیه اروپا در روز اجرا، تحریم‌های مالی و اقتصادی مرتبط با برنامه هسته‌ای ایران را لغو خواهد کرد. این تحریم‌ها در قالب دو سند در سال‌های 2010 و 2012 علیه برنامه هسته‌ای ایران وضع شده‌اند و به‌طور مستقیم در نظام حقوقی اتحادیه اروپا و کشورهای عضو آن لازم‌الاجرا هستند. البته برخی از مفاد مقررات مزبور در روز اجرا به حالت تعلیق درخواهند آمد و اختتام آنها در روز انتقال یعنی 8 سال دیگر خواهد بود. علاوه بر این، اتحادیه اروپا یکسری اشخاص و نهادها را از روز اجرا از فهرست تحریم‌های خود خارج می‌کند. خروج نام برخی اشخاص و نهادها که مشمول تحریم‌های سازمان ملل متحد نیز قرار داشته‌اند در روز انتقال، یعنی 8 سال دیگر خواهد بود. ایالات‌متحده آمریکا نیز در روز اجرا تحریم‌های ثانویه مرتبط با مسائل هسته‌ای را رفع خواهد کرد. مقصود از تحریم‌های ثانویه آن تحریم‌هایی هستند که مخاطب آنها اشخاص غیرآمریکایی هستند و آمریکا با وضع آنها اشخاص و شرکت‌های غیرآمریکایی را از مبادله و تعامل با ایران منع کرده است. این تحریم‌ها شامل حوزه‌های زیر هستند:

1- مسائل مالی و بانکی؛

2- خدمات بیمه، بیمه اتکایی و پذیره‌نویسی؛

3- صنعت انرژی و پتروشیمی؛

4- صنعت کشتی‌سازی و کشتیرانی؛

5- طلا و سایر فلزات گرانبها؛

6- فلزات و نرم‌افزار؛

7- صنعت خودرو ؛

8- امور مرتبط با هر یک از مسائل فوق .

تحریم‌های فوق در قالب یکسری احکام حقوقی درج شده‌اند که یا به شکل قانون هستند یا به شکل دستورهای اجرایی رئیس‌جمهور یا به شکل مقررات و بیانیه‌های خزانه‌داری. ایالات‌متحده آمریکا درخصوص هر یک از این احکام حقوقی به نحو خاص که برای دولت مقدور است مقرره مربوط را لغو یا تعلیق می‌کند. با این حال در کنار این احکام حقوقی یکسری فهرست‌ها نیز وجود دارند که در آنها نام اشخاص و نهادهای مشمول تحریم‌ها نیز آمده است. این فهرست‌ها متعدد و متنوع هستند و عبارتند از؛ فهرست اشخاص معین شده و بلوکه شده که به اختصار به آن SDN List می‌گویند، فهرست اشخاص فرارکننده از تحریم که به اختصار به آن FSE List می‌گویند و فهرست اشخاص مشمول تحریم که در فهرست SDN نیستند و به آن Non-SDN Iran Sanctions Act List می‌گویند.

اثر قرار داشتن نام افراد در این فهرست چه بود؟

به‌طور کلی اگر نام فرد یا شرکتی در این فهرست قرار می‌گرفت، اولا دارایی‌های آن نزد اشخاص آمریکایی مسدود می‌شد و ثانیا اشخاص غیرآمریکایی حق معامله و تجارت با آن را نداشتند و اگر چنین کاری را انجام می‌دادند، مجازات‌های خاصی که عمدتا به شکل محرومیت از دسترسی به بازار آمریکا بود درخصوص آنها اعمال می‌شد. ایالات‌متحده آمریکا براساس برجام متعهد شده نام بیش از 400 شخص و نهاد ایرانی را از این فهرست‌ها خارج کند. نام این افراد و نهادها در پیوست شماره 3 ضمیمه دوم برجام آمده است. از این رو باید از روز اجرا، اشخاص و نهادهای غیرآمریکایی می‌توانند با بیش از 400 شخص ایرانی یادشده مبادلات تجاری و اقتصادی عادی داشته باشند و از این حیث مجازات و محدودیتی متوجه آنان نخواهد شد. با این حال، حدود 200 شخص و نهاد ایرانی در فهرست‌های یادشده باقی خواهند ماند که برخی از آنها در روز انتقال که 8 سال بعد از این است از فهرست تحریم‌ها خارج خواهند شد و برخی دیگر حتی پس از آن هم در فهرست تحریم‌ها باقی خواهند ماند (چون تحریم آنها غیرهسته‌ای است) بنابراین اشخاص و نهادهای غیرآمریکایی همچنان نمی‌توانند با این اشخاص تبادلات مالی داشته باشند وگرنه از دسترسی به بازار آمریکا محروم خواهند شد. با توجه به آنچه گفته شد تحریم‌های اولیه آمریکا به جای خود باقی می‌مانند و تحریم‌های ثانویه هسته‌ای آمریکا برداشته می‌شوند، اما این نکته دارای استثنائاتی نیز است. به عبارت بهتر؛ اگرچه به‌طور کلی تحریم‌های اولیه آمریکا به قوت خود باقی خواهند ماند، اما در سه مورد تحریم‌های اولیه نیز برداشته خواهند شد. تحریم‌های اولیه آمریکا در سندی تحت عنوان مقررات تحریم‌ها و معاملات ایران یا Iran Transactions and Sanctions Regula tions (ITSR)Rذکر شده‌اند. این مقررات، آمریکایی‌ها را از هرگونه معامله و تجارت با ایران منع می‌کند. ایالات‌متحده آمریکا براساس برجام متعهد شده است که در سه مورد از این مقررات عدول ‌کند و اجازه معامله و تجارت میان اشخاص ایرانی با اشخاص آمریکایی را صادر ‌کند. این سه مورد عبارتند از:

1- صادرات، فروش، اجاره و انتقال هواپیمای غیرنظامی و قطعات و خدمات مرتبط با آن به ایران؛

2- مبادلات و روابط تجاری و مالی شرکت‌های تابعه شرکت‌های آمریکایی در خارج آمریکا با ایران؛

3- واردات فرش و محصولات غذایی ایرانی از جمله پسته و خاویار به آمریکا.

در رابطه با مورد اول از سه مورد فوق مجوزهایی که صادر خواهد شد به‌صورت موردی خواهد بود و درخصوص دو مورد بعدی، مجوزهای کلی و عمومی صادر خواهد شد. این به آن معنا است که لازم نیست برای هر معامله خاص، از مقامات ذی‌صلاح آمریکا اخذ مجوز شود. آنچه در بالا گفته شد، بیانگر تحریم‌هایی است که در روز اجرا برداشته خواهند شد. با این حال درک کامل نظام تحریم‌های آمریکا بدون درک اینکه چه تحریم‌هایی حتی پس از روز اجرا باقی خواهند ماند کامل نمی‌شود. از این رو در ادامه به تبیین تحریم‌هایی می‌پردازیم که حتی پس از روز اجرا باقی خواهند ماند. همان‌طور که پیش از این گفته شد،تحریم‌های اولیه آمریکا به قوت خود باقی خواهند ماند. این به آن معنا است که اشخاص و نهادهای آمریکایی (به جز در رابطه با سه استثنای اشاره شده) همچنان ممنوع از معامله و برقراری روابط اقتصادی با اشخاص و نهادهای ایرانی هستند. علاوه بر این،تحریم‌هایی که مربوط به توقیف دارایی‌های دولت ایران یا asset freeze هستند نیز به قوت خود باقی خواهند ماند. مقصود از تحریم‌های مربوط به توقیف دارایی‌ها چیست؟ این تحریم‌ها ریشه در دستور اجرایی شماره 13599 آمریکا و بخش 560-211 از ITSR دارند. براساس این دو مقرره اشخاص آمریکایی نه تنها حق معامله با اشخاص دولتی در ایران را ندارند، بلکه مکلفند دارایی‌های دولت ایران و اشخاصی که دولتی محسوب شوند را توقیف کنند. مقصود از دارایی در این مقررات هم دارایی‌هایی است که مستقیما متعلق به دیگران است و هم دارایی‌هایی است که دولت ایران در آنها دارای منفعت است. تکلیف مزبور برای اشخاص آمریکایی حتی پس از روز اجرا نیز به قوت خود باقی خواهد ماند، مگر اینکه دارایی مزبور از مقررات ITSR مستثنی شده باشد یا اینکه دارایی‌ یاد شده مربوط به معامله‌ای باشد که درخصوص آن از «OFAC» یا اداره کنترل دارایی‌های خارجی وزارت خزانه‌داری آمریکا مجوز گرفته شده باشد.

از باقی ماندن تحریم‌های اولیه آمریکا علیه ایران، یک نتیجه دیگر نیز می‌توان گرفت. اگر کالایی در آمریکا تولید شده باشد، صادرات آن به ایران ممنوع است. چون صادرات چنین کالایی به ایران جز از طریق نقض تحریم‌های اولیه آمریکا علیه ایران ممکن نیست. حال اگر یک آمریکایی کالا را به کشوری دیگر صادر کند و آنگاه آن کالا از کشور مزبور به ایران صادر شود، آیا این کار نقض تحریم‌ها خواهد بود؟ پاسخ این است که اگر کالا با علم و قصد اینکه پس از صادرات به یک کشور ثالث به ایران فرستاده شود، صادر شده باشد، تحریم‌های ایران نقض شده است. به عبارت دیگر، آمریکاییان نمی‌توانند با استفاده از یک کشور ثالث، ممنوعیت صادرات کالا به ایران را دور بزنند و دور زدن تحریم‌های اولیه آمریکا علیه ایران، همچنان ممنوع و مشمول مجازات است. علاوه بر باقی ماندن تحریم‌های اولیه آمریکا، تحریم‌های ثانویه غیرهسته‌ای این کشور نیز به قوت خود باقی خواهند ماند. این تحریم‌ها عبارتند از تحریم‌های سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، تحریم‌های مربوط به اشخاصی که در فهرست SDN باقی می‌مانند، تحریم‌های مربوط به ادعای تلاش ایران برای دستیابی به سلاح کشتار جمعی، تحریم‌های مربوط به ادعای حمایت ایران از تروریسم و تحریم‌های حقوق بشری. این تحریم‌ها همگی خارج از حوزه برجام هستند و از آنجا که عناوین یاد شده موضوع مذکرات میان ایران و کشورهای گروه 1+5 نبوده‌اند، تحریم‌های مزبور نیز باقی خواهند ماند. همان‌طور که گفته شده به غیر از مقررات تحریم‌ها فهرست‌های تحریم‌ها وجود دارد. پیش از روز اجرا، فهرست‌های برجام شامل بیش از 600 نام مرتبط با ایران است با اجرای برجام بیش از 400 نام از این فهرست خارج خواهند شد و حدود 200 نام در آن باقی نخواهند ماند. آن اشخاص و نهادهایی که از فهرست خارج می‌شوند دیگر مشمول تحریم‌های ثانویه آمریکا نخواهند شد. به عبارت بهتر، اشخاص و نهادهای غیرآمریکایی، به دلیل کارکردن با آنها مشمول تحریم نخواهند شد.

200 شخص و شرکت باقیمانده همچنان در وضعیت قبل از تحریم باقی خواهند ماند و بنابراین غیرآمریکاییان نمی‌توانند با آنها مبادله‌ای داشته باشند. آیا این فهرست‌ها برای همیشه به همین صورت باقی خواهند ماند؟ پاسخ منفی است. فهرست 400 نفره در روز اجرا که 8 سال دیگر است تکمیل خواهد شد و افراد و نهادهای دیگری به آن اضافه خواهند شد یعنی یکسری افراد و نهادهای ایرانی در روز انتقال از فهرست تحریم‌ها خارج خواهند شد. علاوه بر این فهرست 200 نفره که شامل اشخاص باقی‌مانده از فهرست تحریم‌ها است نیز در آینده امکان اصلاح دارد. ممکن است در نتیجه سایر تحریم‌های باقی مانده علیه ایران تحت عناوینی همچون حقوق بشر، تروریسم و … اشخاص جدیدی به این فهرست‌ها اضافه شوند اما باید توجه داشت که اگر ایالات‌متحده آمریکا در پی آن باشد که افراد خارج شده از فهرست تحریم‌ها را تحت عناوین دیگر مجددا مشمول تحریم قرار دهد و با این بهانه تحریم‌های برداشته شده را اعاده کند، مرتکب نقض تحریم‌ها شده است و این امر به‌عنوان یکی از تعهدات تحریمی آمریکا در برجام در نظر گرفته شده است. اتحادیه اروپا نیز درخصوص فهرست‌های تحریم‌ها وضعیت مشابهی دارد. پس از روز اجرا، علی‌الاصول اشخاص اروپایی می‌توانند با اشخاص ایرانی تعامل و روابط اقتصادی و مالی داشته باشند.

دو استثنا

با این حال،این امر دو استثنا دارد. استثنای اول عبارت است از افرادی که تا 8 سال دیگر در فهرست تحریم‌های اروپا باقی می‌مانند و نام آنها در فهرست‌ شماره 2 ضمیمه دوم برنامه جامع اقدام مشترک آمده و استثنای دوم نیز عبارت است از افرادی که تحریم‌های آنها مرتبط با برنامه هسته‌ای نیست، بنابراین برجام تاثیری بر وضعیت آنها نخواهد داشت. اتحادیه اروپا فهرست نام افرادی که بعد از روز اجرا مشمول تحریم‌ها باقی خواهند ماند را از طریق پایگاه اینترنتی خود در دسترس عموم قرار خواهد داد.

مکانیزم برداشته شدن تحریم ایالات‌متحده

حال که مشخص شد چه تحریم‌هایی برداشته خواهند شد و چه تحریم‌هایی باقی خواهند ماند، این پرسش قابل طرح است که مکانیزم برداشته شدن تحریم‌های آمریکا چه‌ هستند؟ در پاسخ به این پرسش باید اظهار کرد که ایالات‌متحده آمریکا از طریق چهار مکانیزم مبادرت به برداشتن تحریم‌ها می‌کند.

نخستین مکانیزم عبارت است از: waiver یا خودداری از اجرای قوانین تحریمی. همان‌طور که پیش از این اشاره شد برخی از تحریم‌های آمریکا به موجب قوانین وضع شده‌اند و بنابراین دولت آمریکا اختیار لغو یا تعلیق آنها را ندارد، اما در اکثر قوانین مزبور،‌ این اختیار داده شده است که بنا به ملاحظاتی همچون امنیت ملی یا منافع ملی از اجرای تحریم‌ها خودداری کند. رئیس‌جمهوری آمریکا براساس برجام متعهد شده است که از این اختیار خود در راستای اجرای برجام استفاده کند و عملا نیز در تاریخ 18 اکتبر 2015 این کار را کرده است. تاریخ مزبور، روز پذیرش برجام بود و در آن تاریخ رئیس‌جمهوری آمریکا سندی را تحت عنوان waiver صادر و اعلام کرد در صورت اجرای تعهدات هسته‌ای ایران براساس برجام، یکسری waiverها عملا اجرایی خواهند شد.

دومین مکانیزم عبارت است از: استفاده از اختیارات صلاحدیدی یا Discretionary Authoritis؛ مقصود از اختیارات صلاحدیدی، اختیاراتی است که به رئیس‌جمهوری آمریکا داده شده است و براساس آن رئیس‌جمهوری می‌تواند یکسری تحریم‌ها را اجرا کند. رئیس‌جمهوری بر این اساس می‌تواند از این اختیار خود استفاده کند و برخی از تحریم‌ها را اجرا نکند. تفاوت waiver و اختیارات صلاحدیدی این است که در waiver اصل بر این است که رئیس‌جمهوری باید تحریم را اجرا کند مگر اینکه دلیلی باعث عدم اجرای آن شود، اما در اختیارات صلاحدیدی، تصمیم‌گیری درخصوص اجرا یا عدم اجرای تحریم بر عهده رئیس‌جمهوری است و اصل بر عدم اجرای تحریم‌ها است مگر اینکه رئیس‌جمهوری از حقوق خود مبنی بر اجرای اختیارات صلاحدیدی استفاده کند.

سومین مکانیزم برداشته شدن تحریم‌ها عبارت است از برداشتن نام اشخاص و نهادهای ایرانی و این امر شامل 400 شخص و نهاد ایرانی می‌شود که از فهرست 600 نفره موجود برداشته خواهند شد.

در نهایت، آخرین یا چهارمین مکانیزم برای برداشته شدن تحریم‌ها عبارت است از لغو آن دسته از دستورات اجرایی رئیس‌جمهوری که مرتبط با برنامه هسته‌ای ایران هستند. چهار دستور اجرایی به شماره‌های 13547، 13590، 13622 و 13645 کاملا مربوط به برنامه هسته‌ای ایران هستند و بنابراین به‌طورکامل برداشته خواهند شد و یک دستور اجرایی به شماره 13628 نیز تا حدودی مرتبط با برنامه هسته‌ای ایران است و بنابراین بخش‌هایی از آن برداشته خواهند شد.

روش رفع تحریم‌های اروپا

مکانیزم رفع تحریم‌های اتحادیه اروپا به چه صورت خواهد بود؟ به‌طور خلاصه تحریم‌های اتحادیه اروپا علیه برنامه هسته‌ای ایران در قالب یک تصمیم به شماره 413 در سال 2010 و یک مقرره به شماره 267 در سال 2012 وضع شده بودند. اتحادیه اروپا برای لغو این تحریم‌ها مجموعه اقداماتی ذیل را انجام خواهد داد:

نخست اینکه تصمیمی را به شماره 1836 صادر خواهد کرد. این تصمیم، اصلاح‌کننده تصمیم شماره 413 خواهد بود و براساس آن، تمامی تحریم‌های هسته‌ای مقرر در تصمیم شماره 413 از روز اجرا به حالت تعلیق درخواهند آمد. تصمیم مزبور، تکلیف توقیف دارایی‌ها و ممانعت از ارائه ویزا به اشخاصی که نام آنها در فهرست‌های اتحادیه اروپا آمده بود را نیز رفع خواهد کرد. به عبارت دیگر، افرادی که نام آنها در فهرست شماره 1 از ضمیمه 2 برجام قرار دارد، براساس تصمیم شماره 1863 می‌توانند از روز اجرا دارایی‌های خود را به هر کشوری که قصد دارند منتقل کنند و می‌توانند تقاضای ویزا از کشورهای اروپایی نیز داشته باشند. از این رو، محدودیت‌های برقرار شده در تصمیم شماره 413 دیگر در مورد آنها اعمال نخواهد شد. علاوه بر این، براساس تصمیم شماره 1863 امکان صدور مجوز صادرات اقلام هسته‌ای به ایران نیز وجود خواهد داشت.

دوم اینکه اتحادیه اروپا مقرره‌ای را به شماره 1861 صادر خواهد کرد. این مقرره، برخی از مواد مقرره 267 را نسخ می‌کند. این مقرره علاوه بر لغو تحریم‌های سابق، دربر دارنده یکسری ممنوعیت‌ها نیز است. این ممنوعیت‌ها مربوط به انتقال یکسری تجهیزات نظامی هسته‌ای و موشکی هستند که تحریم‌های آنها به قوت خود باقی خواهند ماند.

سوم اینکه شورای اروپا مقرره‌ای را به شماره 1862 صادر خواهد کرد. این مقرره مربوط به خروج افراد و نهادها از ضمیمه‌های شماره 5 و 6 تصمیم شماره 413 و ضمیمه‌های شماره 8 و 9 مقرره شماره 267 می‌شود. همان‌طور که قبلا گفته شد، تصمیم شماره 1863 هم مربوط به لغو تحریم‌ها می‌شود و هم مربوط به خروج نام افراد و نهادها از فهرست تحریم‌ها. قسمتی که مربوط به خروج نام افراد از فهرست‌ها می‌شود، در مقرره شماره 1862 درج شده است.

مساله دیگر این است که آیا خدمات مرتبط با اموری که در رابطه با آنها تحریم‌ها برداشته‌ شد نیز گزارش شوند؟

پاسخ به این پرسش به‌طور کلی مثبت است و همان‌طور که در برجام تصریح شده است، خدمات مرتبط با حوزه‌هایی که در آنها تحریم‌ها برداشته می‌شوند نیز به‌طور خود‌به‌خود و بدون اینکه نیازی به تصریح وجود داشته باشد، آزاد می‌شوند. با این حال و در این خصوص باید به دو نکته توجه کرد؛ نخست اینکه خدمات مرتبط فقط توسط اشخاص غیر آمریکایی قابل ارائه به اشخاص ایرانی هستند و اشخاص آمریکایی همچنان از هرگونه مبادله و تجارت با ایران ممنوع هستند و نمی‌توانند با ایران و اشخاص ایرانی رابطه داشته باشند. دوم اینکه حتی اشخاص غیر آمریکایی نیز نمی‌توانند این خدمات را به اشخاصی که در فهرست تحریم‌ها باقی می‌مانند یا در آینده در آن فهرست قرار خواهند گرفت ارائه کنند.

خدمات مرتبط به چه معنا است؟

خدمات مرتبط معنایی بسیار عام و گسترده دارد و شامل اموری همچون کمک‌های تکنیکی، آموزش، بیمه، بیمه اتکایی، حق‌العمل کاری، حمل‌ونقل یا خدمات مالی در ارتباط با حوزه‌هایی که تحریم‌های آنها رفع شده است، می‌شود. در نهایت،‌ مساله دیگری که قابل طرح است این است که بر سر برنامه اقدام مشترک (JPOA) یا همان توافق ژنو که در 23 نوامبر سال 2013 مورد توافق قرار گرفت و براساس آن یکسری تحریم‌های ایران به‌صورت موقت به حالت تعلیق درآمدند، چه خواهد آمد؟ پاسخ این است که برنامه اقدام مشترک، برنامه‌ای موقتی برای تعلیق برخی از تحریم‌های ایران بود که برای چند بار نیز تمدید شد. با این حال، نظر به اینکه تمامی امتیازاتی که ایران براساس برنامه اقدام مشترک به دست آورده بود به‌صورت گسترده‌تر در برجام هم در نظر گرفته شده‌اند، عملا با اجرای برجام، برنامه اقدام مشترک کنار گذاشته خواهد شد. پس از بیان مسائل فوق نوبت به بیان حوزه‌های لغو تحریم‌ها به‌صورت جزئی می‌رسد. در ادامه این حوزه‌ها به ترتیب توضیح داده خواهند شد.

حوزه لغو تحریم‌ها

نخستین حوزه لغو تحریم‌ها عبارت است از حوزه انرژی و پتروشیمی که یکی از مهم‌ترین حوزه‌هایی است که ایالات‌متحده آمریکا از سال 1995 تحرکات گسترده و دامنه‌داری را برای وضع تحریم‌ها درخصوص آن اعمال کرد و به این تحرکات تا سال 2013 ادامه داد. از روز اجرای برجام، ایالات‌متحده آمریکا به تلاش‌های خود برای کاهش فروش نفت ایران خاتمه خواهد داد. ریشه این تلاش‌ها در قانون اجازه دفاع ملی در سال 2012 بود. این قانون محدودیت‌هایی بر خرید نفت ایران و استفاده از عواید آن اعمال می‌کرد. با اجرای برجام، ایران می‌تواند عواید حاصل از فروش نفت و فرآورده‌های نفتی خود را به هر جا که تمایل دارد، انتقال دهد و محدودیت‌هایی که بر 20 کشور خریدار نفت ایران تحمیل شده بود و آنها را وادار به کاهش جدی خرید نفت خود از ایران می‌کرد، خاتمه خواهند یافت. از روز اجرای برجام، هیچ شخص غیرآمریکایی به‌دلیل خرید، فروش یا نقل‌و‌انتقال نفت ایران تحریم نخواهد شد. البته در این مورد این قید وجود دارد که معاملات مزبور نباید متضمن اشخاص باقی مانده در فهرست تحریم‌های آمریکایی یا اشخاص و نهادهای آمریکایی باشند؛ چراکه تحریم‌های اولیه آمریکا به قوت خود باقی خواهند ماند.

دومین حیطه مهم لغو تحریم‌ها، امور مالی و بانکی است. ایالات‌متحده آمریکا تقریبا تمامی بانک‌های ایران را مشمول فهرست تحریم‌های خود قرار داده بود و این به آن معنا بود که اشخاص غیرآمریکایی حق برقراری روابط اقتصادی با این بانک‌ها را نداشتند؛ چراکه از دسترسی به نظام مالی آمریکا ممنوع می‌شدند. اشخاص آمریکایی نیز براساس IFSR از هرگونه رابطه‌ای با کلیه اشخاص ایرانی و از آن جمله بانک‌های ایرانی ممنوع شده بودند. با اجرای برجام، اکثر بانک‌های ایرانی از فهرست تحریم‌ها خارج می‌شوند. از این رو، اشخاص و نهادهای غیرآمریکایی می‌توانند با بانک‌های ایرانی تعامل و روابط اقتصادی داشته باشند. علاوه‌بر این، تحریم‌های آمریکا علیه فعالیت‌های مرتبط با ریال ایران خاتمه خواهد یافت؛ ارائه اسکناس دلار آمریکا به دولت ایران آزاد خواهد شد؛ خرید، پذیره‌نویسی و تسهیل انتشار دیون حاکمیتی ایران مثل اوراق قرضه دولت ایران مشمول تحریم‌های ثانویه نخواهد بود و درنهایت، ارائه خدمات پیام‌رسانی مالی به بانک مرکزی ایران و آن دسته از بانک‌های ایرانی که از فهرست تحریم‌ها خارج می‌شوند آزاد خواهد شد. در نتیجه رفع تحریم‌های مالی و بانکی از روز اجرا، بانک‌ مرکزی ایران خواهد توانست وجوه محدود‌شده یا توقیف‌شده خود در خارج از کشور را به محل‌هایی که تمایل دارد، منتقل کند یا اینکه از آنها به هر نحو که تمایل دارد، استفاده کند. روشن است که با توجه به باقی ماندن تحریم‌های اولیه آمریکا، چنانچه وجوهی نزد اشخاص آمریکایی وجود داشته باشند یا در آمریکا باشند، مشمول این قاعده نخواهند بود.

سومین حوزه رفع تحریم‌ها مربوط به صنعت بیمه است. از روز اجرای برجام، تحریم‌های مربوط به بیمه و بیمه بیکاری که آمریکا علیه اشخاص و نهادهای غیرآمریکایی برقرار کرده بود از میان برداشته خواهند شد. به این ترتیب آنها می‌توانند به اشخاص و نهادهای ایرانی خدمات بیمه‌ای ارائه کنند و حتی اگر موضوعی که مسوول تحریم‌ها بوده است، قبلا مورد بیمه قرار گرفته باشد و حادثه‌ای درخصوص آن رخ داده باشد، پرداخت خسارت مربوط به آن امر بعد از اجرای برجام بلامانع خواهد بود. به‌عبارت دیگر، برای آزاد شدن بیمه پس از روز اجرای برجام، لازم نیست که هم قرارداد بیمه، هم وقوع خسارت و هم پرداخت آن پس از اجرای برجام باشند و همین که پرداخت خسارت پس از روز اجرا باشد، کافی است.

چهارمین حوزه، رفع تحریم‌های کشتیرانی، کشتی‌سازی و خدمات بندری است. از روز اجرای برجام، تحریم‌های مربوط به این امور برداشته خواهند شد و اشخاص و نهادهای غیرآمریکایی می‌توانند کالاها یا خدمات مهم در رابطه با صنایع مزبور را به ایران ارائه کنند. علاوه‌بر این، تحریم‌های اشخاصی که به‌عنوان بخشی از صنایع مزبور در ایران شناخته شده‌اند یا در کنترل اشخاص مزبور هستند، رفع خواهد شد. البته در این فعالیت‌ها نیز اشخاص موجود در فهرست تحریم‌ها و اشخاص آمریکایی نمی‌توانند حضور داشته باشند. علاوه‌بر این، اشخاص غیرآمریکایی می‌توانند مالک، بهره‌بردار، کنترل‌کننده یا بیمه‌کننده کشتی‌هایی باشند که نفت خام، فرآورده‌های نفتی، تولیدات پتروشیمی یا گاز طبیعی ایران را حمل می‌کنند.

پنجمین حوزه رفع‌تحریم‌ها، طلا و سایر فلزات گرانبها است. ایالات‌متحده آمریکا تحریم‌های مربوط به فروش، عرضه، صادرات یا نقل‌و‌انتقال طلا و فلزات گرانبها از ایران یا به ایران را خواه به‌طور مستقیم و خواه به‌طور غیرمستقیم برخواهد داشت. البته رفع این تحریم نیز شامل اشخاص غیرآمریکایی می‌شود و اشخاص آمریکایی نمی‌توانند این معاملات را با ایران انجام دهند. علاوه‌بر این، معاملات طلا و فلزات گرانبها نباید متضمن اشخاص و نهادهای موجود در فهرست تحریم‌ها باشند، وگرنه مشمول تحریم‌ها باقی خواهند ماند.

ششمین حوزه رفع تحریم‌ها، مربوط به نرم‌افزار و فلزات است.

ایالات‌متحده آمریکا از روز اجرا، تحریم‌های مربوط به فروش، عرضه و انتقال مستقیم و غیرمستقیم گرافیت، فلزات خام و نیمه‌ساخته مثل آلومینیوم، فولاد، زغال‌سنگ و نرم‌افزارهای فرآیندهای صنعتی را که به نحو ثانویه برقرار کرده بود، برخواهد داشت. این به آن معنا است که غیرآمریکاییان می‌توانند چنین تولیداتی را به ایران عرضه کنند؛ مشروط به اینکه اشخاص باقی‌مانده در فهرست تحریم‌های آمریکا در آنها حضور نداشته باشند و اشخاص آمریکایی نیز در چنین معاملاتی مدخلیت نداشته باشند.

درنهایت، هفتمین و آخرین بخش رفع تحریم‌ها، مربوط به صنعت خودرو است. تحریم‌های آمریکا در رابطه با فروش، عرضه یا انتقال کالاها و خدماتی که مرتبط با صنعت اتومبیل ایران هستند، از روز اجرای برجام لغو می‌شوند. این تحریم‌ها براساس توافق ژنو یا برنامه اقدام مشترک به حالت تعلیق درآمده بودند. از این رو اشخاص غیرآمریکایی از روز اجرای برجام به‌دلیل ارائه خدمات و کالاهای مزبور به ایران و صنعت خودرو آن با محدودیت و تنبیهی از‌سوی آمریکا مواجه نخواهند شد. در این مورد نیز اشخاص آمریکایی نمی‌توانند به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم مداخله داشته باشند و اشخاص باقی‌مانده در فهرست تحریم‌ها نیز نباید نقش داشته باشند. حوزه‌های لغو تحریم‌ اتحادیه اروپا نیز تقریبا عین لغو تحریم‌های آمریکا هستند؛ با این تفاوت که اولا تحریم‌های اروپا به اولیه و ثانویه تقسیم نمی‌شوند و ثانیا اتحادیه اروپا در حوزه صنعت خودرو و ریال تحریمی علیه ایران ندارد و بنابراین در این حیطه‌ها مقرره لغو تحریمی نیز نخواهد داشت. با توجه به آنچه گفته شد، بخش اعظم تحریم‌های وضع شده علیه ایران از روز اجرا برداشته خواهند شد و از این رو می‌توان انتظار داشت که اجرای برجام البته با گذشت مدت زمانی معقول و متعارف، آثار خود را بر اقتصاد ایران به نحو محسوس بر جای بگذارد.

نخستین حوزه رفع تحریم‌ها، انرژی و پتروشیمی است. 

دومین حوزه رفع تحریم‌ها، امور مالی و بانکی است. 

سومین حوزه رفع تحریم‌ها، صنعت بیمه است. 

چهارمین حوزه، رفع تحریم‌‌ها، کشتیرانی، کشتی‌سازی و خدمات بندری است. 

پنجمین حوزه رفع‌تحریم‌ها، طلا و سایر فلزات گرانبها است. 

ششمین حوزه رفع تحریم‌ها، نرم‌افزار و فلزات است. 

هفتمین حوزه رفع تحریم‌ها، صنعت خودرو است.