در شرایطی که نشانه‌های رخوت در فضای اقتصادی کشور و به‌ویژه بازارهای مالی به وضوح قابل ردیابی است، بررسی‌ها از اقبال مناسب به اوراق با درآمد ثابت حکایت دارد. به این ترتیب، بازار اوراق استقراضی که همواره سهم کوچکی از بازار سرمایه را در اختیار داشتند، طی ماه‌های اخیر حجم قابل‌توجهی از معاملات را به خود اختصاص داده‌اند. بر این اساس، فرصتی طلایی به منظور توسعه بازار مغفول‌مانده بدهی ایجاد شده که می‌تواند زمینه تحرک اقتصادی را از سه مسیر مهیا کند. کسب درآمدهای جذاب برای سرمایه‌گذاران خُرد، امکان تامین مالی ارزان بنگاه‌های اقتصادی و همچنین کمک به سیاست‌گذار به‌منظور رفع گره‌های اقتصادی، مهم‌ترین دستاوردهای بازار بدهی محسوب می‌شوند. به‌طوری که اصلی‌ترین دغدغه‌های سیاست‌گذاران اقتصادی نظیر کشف نرخ سود، پرداخت بدهی‌های دولت و کاهش فشار بر سیستم بانکی مرتفع خواهد شد. نگرانی از عدم اقبال به اوراق بدهی و نبود رتبه‌بندی برای ناشران همواره «موانع ساختگی» توسعه بازار بدهی محسوب می‌شدند. اکنون با تایید بی‌دلیل بودن نگرانی نخست، باید بوروکراسی‌های مربوط به انتشار این اوراق کاهش یابد و تعیین میزان ریسک و بازدهی بر عهده خریدار واقع شود. ارائه اوراق بدون کوپن که نمونه موفق آن، اسناد خزانه اسلامی است، بهترین مسیر برای نیل به اهداف مزبور ارزیابی می‌شود.

گروه بورس – زهرا رحیمی: از رکود بازار سهام حدود 2 سال می‌گذرد و این در حالی است که در بازارهای موازی نظیر بازار مسکن، ارز و طلا هم در این بازه زمانی بازدهی چندانی حاصل نشده است. در بازه مزبور این بار نوبت به فعالان بازار اوراق بدهی رسیده است که در صدر دیگر بازارها قرار گیرند. انواع و اقسام سپرده‌های بانکی، گواهی سپرده، اوراق مشارکت، اوراق صکوک اجاره، صکوک استصناع، اوراق اسناد خزانه، واحدهای سرمایه‌گذاری اوراق بهادار با درآمد ثابت و اوراق سلف موازی نفت کوره از جمله اوراقی هستند که در دسترس سرمایه‌گذاران قرار دارند. سرمایه‌گذارانی که با تشخیص به موقع رکود در بورس تهران و دیگر بازارهای سرمایه‌گذاری، در بازار اوراق بهادار با درآمد ثابت توانسته‌اند بازدهی بین 20 تا 28 درصدی را کسب کنند، بازدهی که به‌طور میانگین 10 درصد بالاتر از میانگین نرخ تورم است. ارزش این اوراق در بازار سرمایه ایران حدود 93 هزار و 33 میلیارد ریال است که حدود 82 درصد در فرابورس ایران و 13 درصد در بورس اوراق بهادار تهران و 5درصد در بورس انرژی معامله می‌شوند. حدود 56 درصد از این اوراق مربوط به اوراق مشارکت هستند. پس از آن اوراق اجاره با سهم حدود 25 درصدی از ارزش کل این اوراق قرار دارد. اوراق تازه منتشر شده اسناد خزانه اسلامی سهم 11 درصدی از بازار اوراق با در‌آمد ثابت را به خود اختصاص داده است. در بررسی بازدهی این اوراق، اسناد خزانه اسلامی تا تاریخ سی‌ام آبان‌ماه بیشترین بازدهی را در اختیار داشته است. پس از اسناد خزانه اسلامی نیز اوراق شهرداری مشهد رتبه دوم را بین اوراق از منظر بازدهی به خود اختصاص داده است.

به اعتقاد کارشناسان تفاوت چشمگیر بین بازدهی این اوراق و بازدهی بازار سهام در حدود دو سال اخیر و همچنین دیگر بازارهای موازی، این است که بسیاری از فعالان اقتصادی ترجیح می‌دهند در شرایط فعلی در بازار با ریسک کمتر و با درآمد ثابت سرمایه‌گذاری کنند و دلیل عمده توجه به این گونه اوراق، نرخ بازدهی جذابی است که برای این اوراق در نظر گرفته شده به‌طوری که جذابیت موجب شده است این اوراق بیش از نیمی از ارزش معاملات روزانه بازار سهام (بورس و فرابورس) را به خود اختصاص دهند. اقبال سهامداران به بازار این اوراق با توجه به صحبت‌های پیشین بسیاری از صاحب‌نظران اقتصادی مبنی بر عمق کم بازار بدهی کشور، پتانسیل بالای بازار سرمایه را برای توسعه بازار بدهی یادآوری می‌کند. در این زمینه ایمان مقدسیان، مدیر سرمایه‌گذاری کارگزاری سهام‌گستران گفت: اخیرا بازار اوراق بدهی مورد توجه سیاست‌گذاران و مسوولان اقتصادی قرار گرفته است و از یکسو اتاق فکر اقتصادی دولت یک بازار اوراق بدهی متشکل را برای برداشته شدن بار از سیستم بانکی ضروری می‌دانند و از سوی دیگر دولت می‌خواهد با همین اوراق بخشی از بدهی‌هایش را پرداخت کند. پیش‌تر نیز رئیس سازمان بورس و اوراق بهادار بر برنامه‌ریزی برای توسعه بازار صکوک تاکید کرده و همچنین از هم‌افزایی و عزم دولت برای انتشار 5 هزار میلیارد تومان اوراق خزانه اسلامی تا قبل از پایان سال جاری و همسو با اجرای قانون رفع موانع تولید رقابت‌پذیر خبر داده بود بنابر‌این به نظر می‌رسد توسعه بازار اوراق بدهی برای هم‌سنگ شدن با بازار سهام از اهداف اصلی متولیان بازار سرمایه بوده و تلاش‌های سازمان برای تعریف و راه‌اندازی ابزارهای معاملاتی مختلف در راستای امکان پاسخگویی به همه سلایق سرمایه‌گذاری در بازار سرمایه است.

این کارشناس بازار سهام گفت: از آنجا که هم‌سنگ شدن بازار اوراق بدهی با بازار سهام از جمله اهداف دولت به شمار می‌رود و برنامه تامین مالی از این طریق همچنان ادامه خواهد داشت، در واقع این اوراق به مثابه ابزاری برای تامین مالی مورد توجه قرار گرفته‌اند و با توجه به تفاوت معنادار بازدهی این اوراق با دیگر فرصت‌های موجود برای سرمایه‌گذاری، مورد توجه روزافزون معامله‌گران واقع شده‌اند. مقدسیان به ارزش معاملات اوراق با در‌آمد ثابت اشاره و تشریح کرد: این اوراق اگر از نظر ارزش معاملات مورد توجه قرار بگیرد، در شرایط کنونی ارزش معاملات اوراق بهادار با درآمد ثابت، روزانه نصف یا بیشتر از نصف ارزش کل معاملات بورس و فرابورس را به خود اختصاص می‌دهند، این در حالی است که از نظر بازدهی تفاوت چشمگیری بین این دو وجود دارد. بازدهی اوراق بهادار با درآمد ثابت به‌طور میانگین از ابتدای سال 18 درصد بوده اما بازدهی بازار سهام نزدیک به منفی یک درصد است که تفاوت قابل ملاحظه 19 درصدی حاکی از شرایط نابرابر این دو بازار در بازدهی کسب شده است، حال آنکه طبق تئوری‌های مالی معمولا در ازای پذیرش ریسک بیشتر، احتمال کسب بازدهی بیشتری نیز وجود دارد، اما تفاوت معنا‌دار بین نرخ تورم و نرخ بازدهی بدون ریسک، دست کم در سال‌های 93 و 94 این دسته از تئوری‌ها را به چالش کشیده و در این مدت سرمایه‌گذارانی که سرمایه‌گذاری در حوزه‌های کم‌ریسک را ترجیح داده‌اند، بازدهی بیشتری نیز کسب کرده‌اند.

مقدسیان افزود: این اوراق در شرایط کنونی از سپرده‌های بانکی جذابیت بیشتری پیدا کرده‌اند و علت آن نیز پیش‌بینی سرمایه‌گذاران از کاهش نرخ سود بانکی در ماه‌های اخیر است. از آنجا که به نظر می‌رسد بانک مرکزی بالاخره با کاهش نرخ سود بانکی موافقت کند، سهامداران سرمایه‌گذاری در این اوراق را با نرخ‌های جذاب بعضا بیش از 23 درصدی ترجیح می‌دهند. مقدسیان به بررسی سرمایه‌گذاری در بانک به‌عنوان دیگر بازار سرمایه‌گذاری امن در کنار بازار بدهی پرداخت و گفت: سپرده‌های دیداری، سرمایه‌گذاری مدت‌دار و قرض‌الحسنه نزد بانک‌ها به‌عنوان بدهی به شمار می‌روند و از این بین بیش از 83 درصد این مجموعه متعلق به سپرده‌های مدت‌دار است. این سرمایه‌گذاری که در دوره‌های 9، 6، 3و 12 ماهه در بانک‌ها انجام می‌شود توانسته تا 700 هزار میلیارد تومان از سرمایه‌گذاری شبکه بانکی را به خود اختصاص دهد. بررسی ترازنامه منتشره بانک‌ها از سوی بانک مرکزی نشان می‌دهد که در 6 ماه اول سال جاری نسبت به دوره قبل روند جذب سپرده‌های مدت‌دار با شدت بیشتری بوده به‌طوری که در نیمه دوم سال گذشته حدود 70 هزار میلیارد تومان اما در دو فصل اول سال جاری بیش از 90 هزار میلیارد تومان جذب این نهاد سرمایه‌گذاری شده و رقم این سپرده‌ها از 610 هزار میلیارد تومان به 700 هزار میلیارد تومان رسیده است که به نظر می‌رسد افزایش شتاب جذب این سرمایه‌گذاری به سپرده‌های بانکی بعد از اوراق با در‌آمد ثابت به دلیل رکود بازار‌های سرمایه‌گذاری دیگر بوده است.

صندوق‌های سرمایه‌گذاری در اوراق بهادار با درآمد ثابت و طرح یک سوال

مقدسیان در بررسی بازارهای امن‌تر و پربازده‌تر به وضعیت صندوق‌های اوراق بهادار با در‌آمد ثابت اشاره کرد و گفت: صندوق‌های اوراق بهادار با درآمد ثابت که بخش عمده سرمایه‌گذاری آنها در اوراق بازار بدهی است، به‌عنوان یک ابزار پیشنهادی از سوی بانک‌ها به سپرده‌گذاران معرفی می‌شوند، در واقع با سرمایه‌گذاری در این صندوق‌ها، رعایت محدودیت‌های سقف سود تعیین‌شده برای سپرده‌های کوتاه‌مدت برای بانک‌ها دست و پاگیر نشده و از طریق این صندوق‌ها می‌توانند افراد را به سرمایه‌گذاری تشویق کنند، در واقع به جای اینکه سپرده‌گذاری کنند، واحدهای صندوق را بخرند و صندوق به‌طور غیر مستقیم از طرف سپرده‌گذاران یا سپرده‌گذاری کند یا اوراق مورد نظر را خریداری کند. به همین علت است که ارزش این صندوق‌ها در ماه‌های اخیر افزایش زیادی داشته است. به‌عنوان مثال صندوق گنجینه شهر و صندوق یکم کارگزاری بانک کشاورزی به ترتیب ارزشی بالغ بر 6200 و 5300 میلیارد تومان دارند، اما نکته مغفول در مورد این صندوق‌ها که مجموعا ارزش بیش از 30 هزار میلیارد تومان دارند، عدم تخصیص دارایی‌هایشان به بازار سهام است. طبق امیدنامه برخی از این صندوق‌ها مانند صندوق یکم کارگزاری بانک کشاورزی این صندوق‌ها باید دست کم 10 درصد از دارایی‌هایشان را به سرمایه‌گذاری در سهام اختصاص دهند، حال آنکه تنها کمتر از 2درصد از دارایی این صندوق به سرمایه‌گذاری در سهام اختصاص یافته است. با فرض اینکه دیگر صندوق‌های اوراق بهادار با درآمد ثابت و صندوق‌های مختلط هم 10 درصد از دارایی‌شان را به بازار سهام اختصاص دهند، در این صورت یک حجم دست کم 3 هزار میلیارد تومانی به بازار سهام وارد خواهد شد.