بررسی‌ها نشان می‌دهد که ضریب جینی در سال گذشته در مقایسه با سال ۱۳۹۳ افزایش یافته است. این در حالی‌است که مقدار این متغیر نسبت به میانگین خود در ۱۰سال اخیر تغییری نکرده است. از سوی دیگر در سال گذشته سهم هزینه ناخالص ۱۰درصد بالای طیف ثروتی کشور در مقایسه با دهک پایین این طیف ۱۲/۷ برابر بوده است که در مقایسه با سال ۱۳۹۳ حدود ۰/۳ واحد افزایش یافته است. هرچند ضریب جینی در بسیاری از موارد به‌عنوان شاخصی از عدالت اجتماعی در نظر گرفته می‌شود، اما بر مبنای اعتقاد کارشناسان این شاخص در انعکاس وضعیت عدالت اجتماعی با محدودیت روبه‌رو است.

رشد شاخص نابرابری

مرکز آمار ایران اطلاعات مربوط به ضریب جینی سال ۱۳۹۴ در کشور را منتشر کرد. ضریب جینی یک شاخص پراکندگی آماری است که شرایط توزیع درآمد در یک جامعه را انعکاس می‌دهد. ضریب جینی یک مقدار عددی است که ارزش بین صفر و یک دارد و هر چه مقدار آن کمتر باشد، بیانگر توزیع برابرتر یا یکنواخت‌تر در درآمدها در سطح جامعه است. بر اساس آمار منتشر شده از سوی مرکز آمار ایران در سال ۱۳۹۴ ضریب جینی در کشور معادل با ۰/۳۹ واحد بوده است.

مرکز آمار ایران مقدار عددی ضریب جینی در سال ۱۳۹۴ در مناطق شهری و روستایی را به ترتیب معادل با ۰/۳۷ واحد و ۰/۳۴ واحد اعلام کرده است. بر مبنای این گزارش، ضریب جینی در نقاط شهری در سال ۱۳۹۴ در مقایسه با سال پیشین به میزان ۰/۰۱ واحد افزایش یافته است، ولی مقدار این شاخص در مناطق روستایی در سال گذشته بدون تغییر بوده است. این واقعیت آماری حکایت از توزیع غیریکنواخت‌تر درآمدهای خانوارها در نقاط شهری در سال گذشته در مقایسه با سال ۱۳۹۳ دارد.

همچنین مقدار عددی بالاتر ضریب جینی نقاط شهری حدود ۰/۰۳ واحد از نقاط روستایی بالاتر است که نشان می‌دهد توزیع درآمد در شهرها، وضعیت غیریکنواخت‌تر و نابرابرتری در مقایسه با روستاها داشته است. از سوی دیگر، مقدار ضریب جینی در کل کشور هم حدود ۰/۰۲ واحد از نقاط شهری بیشتر بوده است که بیانگر شکافی است که بین متوسط درآمدهای خانوارهای شهری و روستایی کشور وجود داشته است. یک نکته قابل توجه در این آمارها این موضوع است که مقدار ضریب جینی در سال ۱۳۹۴ با میانگین این متغیر طی ۱۰سال منتهی به سال ۱۳۹۴ برابر بوده است.

افزایش سهم ثروتمندان

بر مبنای آمار مرجع رسمی آمار در کشور، در سال ۱۳۹۴ در مقایسه با سال ماقبل به جز دهک چهارم و دهم سهم سایر دهک‌ها از ثروت تغییر چندانی را تجربه نکرده است. در سال گذشته، دهک چهارم ۸ درصد از درآمد کل خانوارهای کشور را در اختیار داشته است. این در حالی است که در سال ۱۳۹۳، حدود ۷ درصد از درآمدها در اختیار این دهک بوده است. سهم دهک دهم (دهک ثروتمند) نیز در سال ۱۳۹۴ با یک واحد درصد افزایش نسبت به سال ۱۳۹۳ به حدود ۳۱ درصد رسیده است. بر مبنای داده‌های ارائه شده، در سال گذشته دهک ثروتمند حدود ۱۲/۶۵ برابر دهک فقیر هزینه‌های مصرفی داشته است که این نسبت در مقایسه با سال پیشین، حدود ۰/۲ واحد افزایش یافته است. همچنین مقدار عددی این نسبت در مقایسه با میانگین خود طی ۵ سال منتهی به زمان گزارش شده، ۰/۶ واحد بیشتر بوده است. متوسط این نسبت در بازه زمانی ۶ ساله ۱۳۸۹ تا ۱۳۹۴ حدود ۱۲/۰۵ بوده است.

بر مبنای آمار مرکز آمار ایران در سال گذشته دو دهک اول (یعنی ۲۰ درصد فقیر جامعه) سهم ۶ درصدی از مجموع هزینه ناخالص صورت گرفته در کشور را در اختیار داشته‌اند، این در حالی است که سهم ۲۰ درصد ثروتمند جمعیت از مجموع هزینه ناخالص، ۴۷ درصد بوده‌است. نسبت هزینه‌های دو دهک ثروتمند به هزینه‌های دو دهک فقیر، در سال گذشته حدود ۷/۴ بوده است که حدود ۰/۱۴ واحد افزایش را نشان می‌دهد. این در حالی است که طی سال‌های ۱۳۸۹ تا ۱۳۹۰ مقدار میانگین این نسبت حدود ۷/۲ واحد بوده است. همچنین در سال گذشته سهم هزینه ناخالص نیمه ثروتمند جامعه در مقایسه با نیمه فقیر جامعه ۳/۸ برابر بود که نسبت به سال ماقبل تغییری نکرده است.

مساوات بیشتر در مناطق روستایی

بر اساس آمار گزارش شده از سوی مرکز آمار، در سال گذشته در میان استان‌های مختلف، استان یزد دارای کمترین مقدار ضریب جینی با مقدار عددی ۰/۲۶ واحد بود. همچنین در سال گذشته در مقایسه با سال ۱۳۸۹ مقدار عددی ضریب جینی تنها در دو استان یزد و سمنان کاهش یافته است. بیشترین مقدار ضریب جینی گزارش شده در سال ۱۳۹۴ نیز همانند سال ۱۳۹۳ مربوط به استان تهران است که نشان می‌دهد شکاف درآمدی در تهران در مقایسه با دیگر نقاط کشور، شدیدتر بوده است. همچنین بر مبنای آمار ارائه شده طی ۵ سال گذشته نحوه توزیع درآمد در مناطق روستایی در مقایسه با مناطق شهری عادلانه‌تر بوده است. مقدار میانگین این شاخص طی سال‌های ۱۳۸۹ تا ۱۳۹۴ در مناطق روستایی ۰/۳۴ واحد گزارش شده است. این در حالی است که این مقدار در مناطق شهری حدود ۰/۰۲ واحد بیشتر بوده است. همچنین در سال گذشته سهم دهک ثروتمند شهری از مجموع هزینه ناخالص، حدود ۱۰/۶ برابر سهم دهک فقیر شهری بوده است. این در حالی است که این نسبت در مناطق روستایی حدود ۹/۴ واحد گزارش شده است.

عدم انعکاس عدالت اجتماعی در ضریب جینی

در بسیاری از کشورها شاخص جینی با استفاده از دو مقدار عددی مشخص می‌شود: ضریب جینی پیش از کسر مالیات و ضریب جینی پس از کسر مالیات. مقدار تفاوت این دو عدد می‌تواند به‌عنوان شاخصی از میزان تاثیرگذاری مالیات بر برقراری عدالت اجتماعی مورد استفاده قرار گیرد. برای مثال در سال ۲۰۱۴ مقدار ضریب جینی کشور آمریکا پیش از کسر مالیات برابر با ۰/۴۸ بوده است، اما این شاخص پس از کسر مالیات معادل با ۰/۰۹ واحد کاهش یافته است. در ایران به علت نبود شفافیت در پرداخت مالیات و محدودیت‌های موجود، ضریب جینی پس از کسر مالیات علاوه بر محدودیت در محاسبه، اعتبار آماری کمتری دارد. بر مبنای آمار‌های ارائه شده از سوی «بانک جهانی» مقدار ضریب جینی در سال ۲۰۱۴ در کشورهای مختلف جهان بین ۲۵ تا ۶۳ درصد متغیر بوده است.

کمترین میزان ضریب جینی مربوط به کشورهای اسکاندیناوی و بیشترین میزان آن مربوط به کشورهای جنوب آفریقا، آمریکای مرکزی و جنوبی است. کارشناسان اقتصادی اعتقاد دارند که ضریب جینی در انعکاس وضعیت عدالت اجتماعی با محدودیت‌هایی رو‌به‌رو است. از منظر این کارشناسان ضریب جینی بیانگر چگونگی مساوات در توزیع دستمزد و درآمد است، در حالی که عدالت اجتماعی به معنای توزیع درآمد و ثروت متناسب با میزان اثرگذاری افراد در تولید ناخالص داخلی است. از این رو کارشناسان به سیاست‌گذار توصیه می‌کنند از اتکای صرف به ضریب جینی به‌عنوان شاخصی از عدالت اجتماعی خودداری کنند. به‌خصوص اینکه در ایران، به دلیل نبود آمارهای درآمدی قابل اطمینان، داده‌های ضریب جینی نه از درآمد افراد که از هزینه‌های آنها استخراج می‌شود که اعتبار کمتری برای محاسبه توزیع درآمدی دارد.

 دنیای اقتصاد