آلودگی هوا به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین معضلات شهرهای بزرگ سبب شده نسل جدید طرح ترافیک در این شهرها صرفا بر کاهش بار ترافیک متمرکز نباشد، بلکه محدودیت‌هایی برای خودروهای دیزلی و موتورسیکلت‌های بیش‌آلاینده اعمال کند. در این شهرها نیز همچون تهران دیزلی‌ها و موتورسیکلت‌ها سهم قابل‌توجهی از انتشار ذرات معلق در هوا دارند و به همین خاطر نوک‌پیکان طرح‌های ترافیکی جدید به سمت این وسایل نقلیه است.
در تهران نیز قرار است از فردا فاز دوم طرح موسوم به «مناطق کم‌انتشار (LEZ)» که با عنوان «کاهش» در ایران شناخته می‌شود، با محوریت اعمال محدودیت تردد برای خودروهای فاقد معاینه فنی به‌ویژه خودروهای دیزلی اعم از اتوبوس‌ها و کامیون‌ها اجرا شود؛ هرچند به دلیل کم‌کاری برخی از مالکان خودروهای دیزلی، تضمینی برای موفقیت این طرح و کاهش میزان آلایندگی ناشی از این نوع خودروها در ماه‌های پیش‌رو وجود ندارد و موفقیت این طرح نیازمند بالاترین مشارکت از سوی شهروندان و دستگاه‌ها است. با این حال در این طرح برای موتورسیکلت‌ها محدودیتی اعمال نشده و این در حالی است که سهم حدود ۳ میلیون موتورسیکلت در حال تردد در پایتخت از انتشار ذرات معلق در هوا ۱۰ درصد و از انتشار آلاینده‌های گازی ۱۸ درصد است. در حالی که تعداد خودروهای در حال تردد در تهران به ۴ میلیون و ۶۰۰ هزار دستگاه می‌رسد که بیش از تعداد موتورسیکلت‌ها است، اما هر موتورسیکلت کاربراتوری ۵ برابر یکخودرو با حداقل استاندارد یورو ۲ آلایندگی در هوا منتشر می‌کند. با این وجود مدیریت شهری و مجموعهراهنمایی و رانندگی تهران فعلا برنامه‌ای برای برخورد جدی با موتورسیکلت‌های آلاینده ندارند و به صراحت اعلام می‌کنند که با شرایط موجود نمی‌توان برای این گروه از وسایل نقلیه کار موثری انجام داد.
اما شهرهای بزرگ ۱۰ کشور آسیایی و اروپایی شامل چین، مالزی، آلمان، بلژیک، ایتالیا، انگلیس، فرانسه، اسپانیا، یونان و نروژ برای مهار خودمختاری موتورسیکلت‌ها نسل جدید طرح ترافیک را در دستور کار قرار داده‌اند. گروه بین‌الملل روزنامه «دنیای‌اقتصاد» در جریان بررسی نسخه جهانی برای موتورسیکلت‌ها، به گزارشی از انجمن مطالعات حمل و نقل شرق آسیا رسیده که محتوای آن حاوی پیام مهمی برای مدیریت ترافیک تهران است مبنی بر اینکه: موتورسیکلت‌ها نه‌تنها حذف‌شدنی نیستند، بلکه در آینده نزدیک بازیگران اصلی شبکه حمل و نقل جهان خواهند بود و می‌توانند به لحاظ سهم از سفرهای درون‌شهری جای خودروهای سواری را بگیرند. این گزارش می‌افزاید: کم‌هزینه بودن موتورسیکلت‌ها، سرعت قابل‌قبول در معابر بزرگ و پرترافیک شهری و نیز عدم مشکل فضای پارک برای این وسایط نقلیه، سبب می‌شود در آینده موتورسیکلت‌ها نقش پررنگی در حمل و نقل شهری داشته باشند. از این‌رو دولت‌های محلی به‌جای اینکه به دنبال حذف آنها باشند، باید راهی برای غلبه بر چالش‌های مرتبط با آنها بجویند. یک راه غلبه بر این چالش‌ها به‌کارگیری نسل جدید طرح ترافیک است تا تردد بی قید و شرط موتورسیکلت‌ها و همین‌طور دیزلی‌ها را فرمان‌پذیر کند. موفقیت این طرح در گرو مسوولیت‌پذیری مدیران ترافیکی، مشارکت فعال شهروندان با بهره‌گیری از ابزارهای تشویقی و تنبیهی و نیز پایبندی تولیدکنندگان به اصول تولید خودروهای کم‌آلاینده به منظور کنترل آلودگی از سرمنشا است.
به گزارش «دنیای‌اقتصاد»، مختصات نسل جدید طرح ترافیک در شهرهای بزرگ دنیا حاکی است استانداردهای سختگیرانه‌ای برای تولید موتورسیکلت‌ها در قالب این طرح‌ها منظور می‌شود. همچنین موتورسیکلت‌های دارای استاندارد یورو ۳ و کمتر ناگزیر به پرداخت عوارض برای تردد در برخی از محدوده‌های شهری خواهند بود. افزون بر این محدودیت و ممنوعیت تردد در مناطق مرکزی با موتورسیکلت‌های دو زمانه و آزاد گذاشتن تردد با موتورسیکلت‌های برقی نیز از دیگر ویژگی‌های این طرح‌ها است. همچنین برخی از نواحی در شهرهای بزرگ به‌عنوان «ناحیه خالی از خودرو» که صرفا به تردد دوچرخه، عابر و ناوگان حمل و نقل عمومی اختصاص دارد، برای شهروندان قابل استفاده است. درلندن قرار است طرح موسوم به محدوده فوق‌العاده کم‌انتشار (ULEZ) اجرا شود که در آن از ناوگان دارای استاندارد پایین عوارض اخذ خواهد شد. تمام طرح‌های نسل جدید ترافیکی مبتنی بر سیستم‌های هوشمند کنترل ترافیک و رهگیری به جای کنترل‌های دستی و فیزیکی که درصد خطای بالایی دارد، اجرا می‌شود. به گزارش «دنیای‌اقتصاد، موتورسیکلت‌ها یکی از اجزای اصلی بدنه حملونقل و ترافیک شهری هستند. به عقیده کارشناسان با توجه به مزیت‌هایی که موتورسیکلت‌ها نسبت به سایر وسایل‌نقلیه (عمومی یا شخصی) دارند، از قبیل ارزان بودن، سریع بودن در ترافیک و جای پارک فراوان، احتمالا در آینده بیش از پیش شاهد روند رو به رشد آنها در ترافیک شهری خواهیم بود. البته در کنار این مزیت‌ها، تردد موتورسیکلت‌ها در فضای شهری چالش‌هایی نیز به همراه دارد. به گزارش گروه اقتصاد بین‌الملل روزنامه «دنیای‌اقتصاد»، آلودگی‌های تنفسی و صوتی، تشدید ترافیک و موضوعات مربوط به ایمنی از جمله مهم‌ترین این چالش‌ها هستند. بر این اساس با ایجاد فضای قانونی مناسب در حوزه‌های آلودگی، ترافیک و ایمنی مربوط به تردد موتورسیکلت‌ها، می‌توان از مزیت‌های بالقوه آنها بهره کافی برد. در این باره بررسی نقش موتورسیکلت‌ها در سیستم حملونقل کلان‌شهرهای جهان می‌تواند در رسیدن به این هدف راهگشا باشد. بر اساس بررسی‌های صورت گرفته، توسعه زیرساخت‌ها، افزایش گزینه‌های حملونقل عمومی، وجود قوانینی جامع و لازم‌الاجرا درخصوص آلودگی و ترافیک مربوط به موتورسیکلت‌ها و در نهایت فرهنگ‌سازی برای رانندگان از مهم‌ترین عواملی هستند که در بهبود ترافیک شهری موتورها نقش دارند.
طرح ترافیک موتورسیکلت در آسیا
به‌طور کلی ترکیبی از موتورسیکلت و خودروها، ر‌ایج‌ترین نوع ترافیک در برخی از کشورهای آسیایی نظیر تایوان، مالزی، ویتنام و… است. تردد بی‌قید و شرط موتورها علاوه بر آلودگی هوا، افزایش تصادفات و تلفات جاده‌ای در این کشورها را به همراه داشته است. در این باره «انجمن مطالعات حملونقل شرق آسیا» در مطالعه‌ای وضعیت ترافیک موتورسیکلت‌ها را در کشورهای تایوان، مالزی و ویتنام – سه کشوری که با ترافیک موتورسیکلت بالا مواجه هستند، گرچه سطح توسعه اقتصادی آنها متفاوت است– مورد بررسی قرار داده است. در این مطالعه از ویژگی‌های جمعیتی و اقتصادی کشورها، وضعیت ترافیکی (خودرو و موتورسیکلت)، انواع موتورسیکلت‌ها و مالکیت آنها، سطح آموزش رانندگان و آمار تصادفات استفاده و راهکارهایی برای بهبود وضعیت ترافیک موتوری آنها ارائه شده است. بر اساس یافته‌های این مطالعه، موتورسیکلت‌ها نقش پررنگی در حملونقل آینده شهرها دارند. کم‌هزینه بودن، سریع بودن، فراوان بودن جای پارک، نیاز به فضای اندک برای پارک و عواملی دیگر، موتورها را به وسایلی جذاب برای حملونقل درون‌شهری تبدیل کرده است. با این حال تردد موتورسیکلت‌ها در فضای شهری چالش‌هایی نیز به همراه دارد، از قبیل آلودگی هوا، آلودگی صوتی، تشدید ترافیک، افزایش تلفات جاده‌ها و… بر این اساس به منظور غلبه بر این چالش‌ها و ایجاد فضایی برای نقش‌آفرینی مناسب موتورسیکلت‌ها در سیستم حملونقل شهری، نیاز به مسوولیت‌پذیری مدیران شهری، تولیدکنندگان این وسیله و در نهایت مردم است. بهبود زیرساخت‌ها، ارائه خدمات حملونقل عمومی مناسب، ایجاد قوانینی برای تخفیف آلودگی و ترافیک و همچنین ارتقای ایمنی موتورسیکلت‌ها، بهبود کیفیت موتورسیکلت‌ها توسط تولیدکنندگان و در نهایت تبعیت رانندگان از قوانین وضع شده از اقدامات مورد نیاز در این مسیر است. چین رشد اقتصادیخود را مدیون صنعت وسایل نقلیه عمومی است. از طرفی مسوولان شهری در تلاش برای کاهش ترافیک و ازدحام وسایل نقلیه، از جمله موتورسیکلت هستند. در برخی شهرهای چین، تردد موتورسیکلت به دلایل ایمنی ممنوع شده است. به‌علاوه تردد موتورهای دو زمانه نیز کاملا در این کشور ممنوع است. همچنین به منظور کنترل آلودگی ناشی از ترافیک موتورها، علاوه بر استاندارد یورو۳، چینی‌ها خود نیز استانداردی اضافی برای موتورسیکلت‌ها تعیین کرده‌اند.
مروری بر محدودیت‌های ترافیکی موتورسیکلت در اروپا
در سراسر اروپا «نواحی انتشار کم (LEZ’s)» در حال گسترش است (نباید این مناطق را با «نواحی پر ازدحام (congestion zones)» که قسمت مرکزی‌تر شهر را شامل می‌شوند و شمولیت بالاتری دارند اشتباه گرفت). چنین سیاستی نه به خاطر سرگرمی یا درآمدزایی مدیران شهری، بلکه با هدف بهبود کیفیت هوا در حال اجرایی شدن است. در این رابطه «دستورالعمل هوای پاک (The Clean Air Directive)» اتحادیه اروپا، جزئیات چگونگی کاهش آلودگی هوا را در این اتحادیه توضیح می‌دهد، دستورالعملی که مختص شهرهای با جمعیت بیش از ۲۵۰ هزار نفر است. در حال حاضر ۵۰ درصد از جمعیت اروپا در چنین شهرهایی زندگی می‌کنند. در این مناطق، حملونقل شهری سهمی ۴۰ درصدی از انتشار گاز دی‌اکسیدکربن و همچنین سهمی ۷۰ درصدی در سایر آلاینده‌ها دارد. در انتشار آلاینده‌ها نه تنها سن، بلکه نوع سوخت وسایل نقلیه نیز اثرگذار است. به‌عنوان مثال، از ابتدای فوریه ۲۰۱۷، ورود وسایل‌نقلیه دیزلی با استاندارد پایین‌تر از یورو۳ که فاقد فیلتر سیاه کربن هستند به «نواحی انتشار کم» شهر آنتورپ بلژیک ممنوع شد. به‌علاوه ممنوعیت سایر خودروها نیز متعاقبا اعلام و اجرایی خواهد شد. اقدامات مشابهی نیز در آلمان و کشورهای منطقه اسکاندیناوی در دست اجراست. با صرف‌نظر از برخی استثناها – در کشورهایی نظیر فرانسه، ایتالیا، اسپانیا، انگلیس و… با دسته‌بندی موتورها بر اساس میزان انتشار آلایندگی از تردد موتورهای با آلایندگی بالا در فصول آلوده جلوگیری می‌شود. در قسمت بعد به این موضوع پرداخته می‌شود – می‌توان گفت هیچ محدودیتی برای تردد موتورسواران در اروپا وجود ندارد. به‌علاوه معمولا موتورها از عوارض ترافیکی مستثنی هستند. با این حال برخی شهرها و حتی کشورها اعلام کرده‌اند در آینده تنها وسایل‌نقلیه الکتریکی (یا با سوخت‌های پاک) اجازه تردد خواهند داشت. به‌عنوان مثال پاریس، مادرید، آتن و نروژ نمونه‌هایی هستند که از سال ۲۰۲۵ تنها اجازه تردد به وسایل‌نقلیه با سوخت پاک را خواهند داد. حال این پرسش مطرح می‌شود که آیا موتورسیکلت‌های با موتور احتراق درونی اجازه تردد را در جاهایی که خودروهای غیرپاک ممنوع شده‌اند، خواهند داشت. همان‌طور که اشاره شد در برخی کشورهای اروپایی محدودیت‌هایی – موقت یا دائمی – برای تردد موتورسیکلت‌ها وجود دارد و در برخی دیگر قرار است چنین محدودیت‌هایی در نظر گرفته شود. در ایتالیا، در بسیاری از شهرها تردد موتورسیکلت‌های با موتور دوزمانه ممنوع است. ایتالیا بیش از ۲۰۰ شهر با چنین محدودیت‌هایی دارد. البته وسایل نقلیه الکتریکی هر زمان که بخواهند می‌توانند به هر مکانی بروند. در شهر رم، علاوه بر ممنوعیت تردد موتورسیکلت‌های با موتور دوزمانه، تردد موتورسیکلت‌ها و اسکوترهایی که فاقد حداقل یک بازرسی فنی دوره‌ای در سال هستند نیز ممنوع است. در فرانسه، تحول بزرگی از زمان معرفی برچسب «کریت‌ایر (Crit’Air)» رخ داده است. این برچسب‌ها به منظور کنترل دسترسی به «نواحی انتشار محدود» در سراسر این کشور معرفی شده‌اند. در این نواحی، زمانی که آلودگی هوا بسیار بالا است، محدودیت‌های موقت بر تردد وسایل نقلیه اعمال می‌شود. از ژانویه ۲۰۱۷، تردد وسایل نقلیه موتوری در پاریس از ساعت ۸ الی ۲۰ ممنوع شد. بر این اساس، موتورسوارانی که در طول روز قصد تردد در شهر را دارند، موتور آنها باید حداقل برچسب «کریت‌ایر ۴» را داشته باشد و اولین نمره‌گذاری آنها بعد از ژوئن ۲۰۰۰ باشد. البته این محدودیت‌ها برای زمان حال است. از سال ۲۰۲۰، موتورسیکلت‌های قدیمی‌تر از «یورو ۴» اجازه تردد در پاریس را ندارند، حتی در شب و آخر هفته‌ها. در انگلیس به ویژه لندن، علاوه بر محدودیت‌های دسترسی «نواحی انتشار کم»، سیستم عوارض نیز در دو منطقه وجود دارد. در آینده نیز قرار است «نواحی انتشار فوق‌العاده کم (ULEZ)» اجرایی شود. خبر خوب برای موتورسواران این است که عمدتا موتورسیکلت‌ها از این محدودیت‌ها مستثنی هستند. البته قرار است با اجرایی شدن طرح «نواحی انتشار فوق‌العاده کم (ULEZ)» از ۸ آوریل ۲۰۱۹، محدودیت‌هایی نیز برای موتورسیکلت‌ها در نظر گرفته شود. بر اساس این طرح موتورسیکلت‌هایی که حداقل استاندارد یورو ۳ را نداشته باشند، باید عوارض ۵/ ۱۲ پوندی بپردازند. غیر از لندن، سایر شهرهای انگلیس واسکاتلند نیز برنامه‌هایی برای اجرای محدودیت‌هایی برای کنترل آلودگی هوا دارند.
نوع دیگری از محدودیت‌های ترافیکی اروپا را در آلمان شاهد هستیم. در این جا مشکل تنها آلودگی اگزوز‌ها نیست، بلکه آلودگی صوتی نیز مطرح است. این مساله باعث شده تا محدودیت‌هایی برای تردد موتورسیکلت‌ها در جاده‌های شهری و حتی روستایی – به‌طور موقت یا دائم – لحاظ شود. البته در «نواحی محیط‌زیستی معمولی (Umweltzonen)» محدودیتی برای تردد موتورسیکلت‌ها وجود ندارد. در بسیاری از کشورها نواحی به اصطلاح «خالی از خودرو» در حال اجرایی شدن است. این شامل توسعه نواحی موجود و ایجاد نواحی جدید است. بنابراین این نواحی تنها برای استفاده عابران پیاده، دوچرخه‌سواران و حملونقل عمومی در نظر گرفته می‌شود. گرچه هنوز صحبتی از موتورسیکلت در میان نیست، اما انتظار می‌رود در آینده ورود این گروه از وسایل‌نقلیه نیز به این نواحی محدود شود. بروکسل (در حال حاضر چنین طرحی را در دستور کار قرار داده است)، اسلو (از سال ۲۰۱۹)، مادرید (از مه ۲۰۱۹) و آتن (در آینده) نمونه‌هایی در این خصوص هستند. ( همچنین کپنهاگ بزرگ‌ترین ناحیه مختص عابران پیاده را در اروپا دارد.)
حذف موتورسیکلت از ترافیک شهری اندونزی و ویتنام؟
تا سال ۲۰۳۰ موتورسیکلت‌ها از جریان ترافیک شهر هانوی – پایتخت ویتنام – کنار می‌روند، شهری که موتورسیکلت‌ها بدنه اصلی حملونقل آن را تشکیل می‌دهند. در جولای ۲۰۱۷، مقامات ویتنامی به منظور کاهش آلودگی و ترافیک هانوی، تصمیم به ارائه طرحی برای ممنوعیت تردد موتورسیکلت‌ها در این شهر گرفتند. شهر هانوی به تعداد زیاد موتورسیکلت‌ها – موتورسیکلت‌هایی که گاهی اوقات بر تَرک آنها تمام اعضای یک خانواده سوار هستند یا بار بسیار حجیمی قرار دارد – معروف است. جاده‌های این شهر به سرعت در حال رشد و با حملونقل عمومی محدود، پر از موتورسیکلت است. جمعیت ۷ میلیونی این شهر بیش از ۵ میلیون موتورسیکلت دارند، در حالی که تعداد خودروهای این شهر تنها نیم میلیون دستگاه است. به عقیده کارشناسان، اصلی‌ترین علت کیفیت ناسالم هوا و ترافیک شدید هانوی، موتورسیکلت‌های آلاینده این شهر هستند. بر این اساس، طرح ممنوعیت تردد موتورسیکلت‌ها از سال ۲۰۳۰، با ۹۵ رای از ۹۶ عضو شورای شهر در ۴ جولای ۲۰۱۷ به تصویب رسید. به گفته مقامات این شهر، به منظور تشویق مردم به کنار گذاشتن موتورسیکلت‌های خود، گزینه‌های حملونقل عمومی بیشتر می‌شود. در حال حاضر هانوی مترو ندارد. تنها وسیله حملونقل عمومی در این شهر اتوبوس است که تنها پاسخگوی۱۲ درصد از تقاضای سفر است. در اقدامی مشابه، مقامات شهر کوالالامپور – پایتخت مالزی – طرح ممنوعیت ورود برخی مدل‌های موتورسیکلت درون‌شهری را به مرکز شهر ارائه کرده‌اند. هدف از اجرای این طرح، کاهش انتشار گاز کربن عنوان شده است. پیش از این نیز تردد موتورسیکلت‌های تاکسی در این شهر به دلیل نگرانی‌های ایمنی ممنوع شده بود.
