آسمان پاییزی تهران بعد از یک‌سال استقرار هوای سالم، دوباره «آلوده» شد. گزارش «دنیای اقتصاد» از تغییرات کیفیت هوای پایتخت طی روزهای اخیر و همچنین روزهای گذشته از نیمه دوم سال- نیمسال مستعد آلودگی هوا- حاکی است: آسمان تهران طی همه سه روز آخر هفته گذشته، به رغم تعطیلی این روزها، در وضعیت «نارنجی» قرار داشت. شاخص کیفیت هوای تهران در روزهای چهارشنبه، پنج‌شنبه و جمعه با عبور از سطح عددی ۱۰۰، شهر را در وضعیت «ناسالم برای گروه‌های حساس» قرار داد. جالب آنکه، ذرات آلاینده موجود در هوا در تعطیلات آخر هفته، به جای آنکه روند کاهشی به خود بگیرد، روز به روز بر غلظت آنها افزوده شد. این در حالی است که آسمان تهران در سه روز مشابه در سال ۹۷، «سالم» بود. شاخص کیفیت هوا در پایتخت از روز چهارشنبه در وضعیت «نارنجی» به معنی «ناسالم برای گروه‌های حساس» قرار گرفت. شاخص در آن روز تا عدد ۱۲۲ که به معنای افزایش غلظت ذرات آلاینده با قطر کمتر از ۵/ ۲ میکرون است افزایش پیدا کرد و در روزهای پنج شنبه و جمعه نیز به ترتیب به سطح ۱۲۳ و ۱۲۵ رسید. ساعت ۶ صبح دیروز، شاخص نشانگر آلودگی هوا در تهران تا سطح ۱۳۸ نیز بالا رفت. بررسی‌های «دنیای اقتصاد» درباره کیفیت هوای پایتخت طی ماه مهر و ۱۴ روز اول آبان امسال نشان می‌دهد: تهران نه تنها طی سه روز تعطیلی آخر هفته گذشته، «آلوده» بود که در ۴۴روز اول نیمه دوم امسال نیز شرایط کاملا متفاوتی نسبت به مدت مشابه در سال ۹۷ داشته است. روند سه ساله تغییرات کیفیت هوای تهران طی ۴۴ روز اول نیمسال دوم -۳۰ روز مهر و ۱۴ روز آبان سال‌های ۹۶ و ۹۷ و ۹۸- حکایت از «رفت و برگشت آلودگی هوا» در آسمان پایتخت دارد به‌طوری‌که در این دوره زمانی از سال ۹۷، روزهای «نارنجی» در کارنامه آلودگی حذف می‌شود و به جای آن، روزهای «سبز» که به معنای «هوای پاک» است به شهر برمی‌گردد. اما در همین دوره از سال ۹۸، بار دیگر «روزهای پاک» به صفر می‌رسد و به جای آن، «روزهای نارنجی» که به معنای «هوای ناسالم و شرایط غیرقابل تنفس برای سالخورده‌ها و کودکان» است در آسمان مستقر می‌شود.
در ۴۴ روز اول نیمه دوم سال ۹۶، تهران یک روز هوای پاک یا وضعیت «سبز»، ۳۰ روز هوای سالم یا وضعیت «زرد»، ۱۲ روز هوای ناسالم برای گروه‌های حساس یا وضعیت «نارنجی» و همچنین یک روز هوای ناسالم برای همه یا وضعیت «قرمز» داشت. سال ۹۶ یکی از سال‌های پرآلوده محسوب می‌شود که برای روزهای قابل‌توجهی از سال طی نیمه دوم، شهر (به‌خصوص مدارس) به‌خاطر آلودگی حاد هوا، تعطیل یا نیمه تعطیل شد. اما در سال ۹۷ شرایط به مراتب بهتری در آسمان پایتخت به‌وجود آمد. به‌خصوص در نیمه دوم سال ۹۷، «آلودگی هوا» به میزان قابل‌توجهی در آسمان پایتخت کاهش پیدا کرد. در ۴۴ روز اول نیمه دوم سال ۹۷، تهران پنج روز هوای پاک و ۳۹ روز هوای سالم را تجربه کرد که به این ترتیب، تعداد روزهای پاک در این مدت نسبت به مدت مشابه در سال ۹۶ از یک روز به پنج روز افزایش پیدا کرد و در مقابل، ۱۳ روز وضعیت نارنجی و قرمز که در مدت زمان مشابه در سال ۹۶ وجود داشت، برای همین بازه زمانی در سال ۹۷، از بین رفت و به سالم تبدیل شد. اما هوای تهران امسال بار دیگر شاهد برگشت آلودگی است. در ۴۴ روز اول نیمه دوم امسال، پایتخت اصلا روز پاک نداشته است که از این منظر، اوضاع از سال ۹۶ نیز بدتر است. از طرفی، سه روز هوا وضعیت ناسالم برای گروه‌های حساس داشته است. این در حالی است که در همین بازه زمانی در سال ۹۷، تهران اصلا روز ناسالم نداشته و ۴۴ روز، هوا پاک یا سالم بوده است. به گزارش «دنیای اقتصاد»، رفت و برگشت آلودگی هوا به آسمان تهران طی سه دوره زمانی ۴۴ روز اول پاییز در فاصله سال‌های ۹۶، ۹۷ و ۹۸ در شرایطی اتفاق افتاده که دولت و شهرداری تهران هنوز نسبت به این اتفاق مخاطره‌آمیز یا حساس نشده‌اند یا اینکه به دلایلی قابل حدس، قصد موضع گیری و واکنش نشان دادن، ندارند. به این ترتیب، کیفیت هوای قابل تنفس در تهران هم در ۴۴ روز اول پاییز امسال و هم در سه روز گذشته در مقایسه با مدت زمان مشابه در سال ۹۷، به میزان قابل‌توجهی تنزل پیدا کرده است. هشدار «نارنجی» از آسمان تهران طی روزهای اخیر آن هم در شرایطی که رفت و آمد خودروها در خیابان‌های تهران به علت تعطیل بودن شهر، در کمترین حجم خود نسبت به دیگر روزهای پاییزی قرار داشت از «اوضاع غیرعادی و بحرانی متغیرهای ترافیکی» حکایت دارد. در این باره ۶گمانه مطرح است. اولین گمانه زنی که معمولا مسوولان شهر بلافاصله برای توجیه بدترشدن کیفیت هوا، سراغ آن می‌روند به «شرایط جوی» مربوط است. شرایط جوی هوای تهران در روزهای اخیر «پایدار» بوده است به این معنا که بارش باران اتفاق نیفتاده و هوا صاف بوده است. یک علت بازگشت آلودگی می‌تواند پایداری هوا باشد هر چند این عامل، در واقعیت علت قوی و معنادار نمی‌تواند باشد چرا که دمای هوای تهران در روزهای اخیر تقریبا برابر روزهای مشابه در سال ۹۷ بوده است. همچنین اگر عامل بارش و دمای هوا بخواهد همه علت اصلی بازگشت آلودگی به هوای تهران در پاییز امسال باشد در این صورت برای پاییز پارسال که میزان بارش‌ها قابل‌توجه بود نیز باید همین عامل طبیعی به عنوان علت کاهش آلودگی مطرح شود که برای پارسال هم چنین رابطه‌ای به شکل قوی، وجود نداشته است.
گمانه دوم اما به ضوابط و مقررات طرح ترافیک مربوط است که با توجه به شواهد موجود در بزرگراه‌ها و حجم ترددها به نظر می‌رسد این عامل هم سال گذشته و هم پاییز امسال یکی از علل اصلی تغییر وضعیت آلودگی بوده است. سال گذشته طرح ترافیک با اولین تغییر روبه‌رو شد. آن تغییر به نوعی باعث تغییر رفتار خودرویی شهروندان نیز شد. در کنار آن، شهرداری تهران طرح اعمال ممنوعیت تردد برای خودروهای دیزلی (کامیون‌ها) فاقد معاینه فنی را نیز تدوین کرد که قرار بود با همکاری دولت و راهور این طرح روی اتوبوس‌های سرویس کارمندان و همچنین خودروهای حامل انواع بار سنگین در شهر اعمال شود. کنار این دو طرح، سختگیری‌ها برای معاینه فنی خودروهای شخصی نیز افزایش یافت. همه این سه پارامتر- سه گمانه مرتبط با طرح ترافیک، طرح دیزلی‌ها و معاینه فنی- باعث شد حجم انتشار گازها و ذرات آلاینده از انواع وسایل نقلیه در شهر به میزان قابل‌توجهی کاهش پیدا کند و اثر آن به شکل افزایش روزهای پاک و سالم در پاییز در آسمان شهر خودنمایی کند. اما اکنون به‌واسطه اجرای تغییر دوم در طرح ترافیک مربوط به زوج و فرد از یک سو و همچنین «توقف خاموش طرح ترافیک دیزلی‌ها»، آسمان تهران شاهد افزایش غلظت ذرات معلق با قطر کمتر از ۵/ ۲ میکرون ناشی از افزایش بار ترافیک خودروهای شخصی و تردد خودروهای فاقد معاینه فنی و فاقد استاندارد حداقلی کارکرد موتور در خودروهای دیزلی است. در این میان، کاهش حساسیت عمومی به نداشتن معاینه فنی خودرو نیز احتمال دارد در بازگشت آلودگی نقش داشته باشد. با این حال «ترافیک مرموز دو هفته اخیر» نیز احتمال دارد در افزایش آلودگی هوا در سه روز تعطیلی آخرهفته گذشته تاثیر داشته باشد. طی دو هفته گذشته ترافیک در معابر بزرگراهی تهران به شکل کم‌سابقه‌ای افزایش پیدا کرد به‌طوری‌که چهره ترافیکی شهر برای شهروندان، روزهای پاییزی سال ۹۵ را تداعی کرد. برخی کارشناسان در مدیریت شهری، بازگشت آلودگی به هوای تهران را با «احتمال کاهش کیفیت بنزین عرضه شده در جایگاه‌های سوخت» بی‌ارتباط نمی‌دانند. به این ترتیب این گمانه به عنوان گمانه ششم نیز مطرح است. مرجع کنترل کیفیت هوای تهران وابسته به شهرداری که همه روزه هم شاخص کیفیت هوا را اعلام می‌کند و هم درباره کیفیت هوای روز بعد، پیش‌بینی‌هایی ارائه می‌کند، احتمال دارد در روزهای آینده یک گزارش رسمی از علت یا علل اصلی بازگشت آلودگی به هوای پایتخت در پاییز امسال-نسبت به پاییز سال گذشته- منتشر کند. در حال حاضر آنچه به عنوان شاخص کیفیت هوا اعلام می‌شود برگرفته از داده‌های ۲۳ دستگاه سنجش آلودگی هوا در نقاط مختلف شهر است که متاسفانه پراکندگی این دستگاه‌ها در نقاط مختلف شهر با توجه به اختلاف شدید تراکم مسکونی و حجم تردد خودرو بین نقاط، اصلا مناسب نیست. مثلا در منطقه ۲ تهران که حداقل دو بزرگراه اصلی شرقی-غربی شهر از این منطقه عبور می‌کند و اختلاف ارتفاع در محله‌های مختلف آن قابل‌توجه است، فقط دو ایستگاه سنجش وجود دارد یا در برخی مناطق همچون منطقه ۱۳ اصلا دستگاهی وجود ندارد.
