چهار عامل برون‌زا در صنعت نفت جهان

دکتر علی عرفاتی

کارشناس انرژی مرکز آمار ایران

نفت از ابتدای کشف به علت مایع بودن، فراوانی منابع و سهولت حمل و نقل به‌عنوان مهم ترین منبع انرژی در جهان مطرح شد. رشد تکنولوژی عطش استفاده از انرژی را روزافزون ساخته، و بالطبع این نفت بود که می‌توانست چرخ صنعت و زندگی بهتر را بچرخاند. از حمل و نقل تا گرمایش و سرمایش، تولید و انرژی الکتریکی همه وابسته به نفت شدند. همین موضوع باعث افزایش مصرف نفت و گاز در جهان شد و تا امروز این مصرف روبه افزایش بوده است. رشد قابل ملاحظه جمعیت جهان نیز بر مصرف نفت کاملا تاثیر‌گذار بوده است.

پیش از این به نظر می‌رسید که زندگی بشر با اتمام نفت در چند دهه آینده با مشکلات اساسی روبه‌رو‌ خواهد شد اما روند توسعه تکنولوژی در زمینه انرژی‌های پاک و تجدیدپذیر، این پیش بینی‌ها را به چالش می‌کشد. همچنین مشکلات محیط زیستی و بهداشتی در مصرف نفت و فرآورده‌های نفتی یکی از دلایلی است که جهان را به مصرف کمتر نفت تشویق می‌کند. اوپک، شرکت آمریکایی اکسون موبیل و برخی موسسات معروف جهانی پیش‌بینی افزایش مصرف نفت و گاز را برای چند دهه دیگر در جهان دارند. اما نویسنده به ادله مختلف که در ادامه ذکر خواهد شد معتقد است که قبل از به پایان رسیدن نفت در جهان مصرف آن بسیار کاهش خواهد یافت و پیش از آنکه چاه‌های نفت خالی شوند، تولیدکنندگان به علت به صرفه نبودن، تولید خود را متوقف یا کاهش می‌دهند. اگرچه ممکن است که تا چند سال آینده مصرف نفت با افزایش همراه باشد اما در دراز مدت با توجه به رشد تکنولوژی و مسائل زیست‌محیطی، با کاهش مواجه می‌شود.

هم اکنون یعنی در سال 2015 تولید جهانی نفت خام حدود 93 میلیون بشکه در روز است که این میزان بالاترین رکورد در تاریخ تولید نفت است. سه کشور بزرگ تولیدکننده نفت روی هم حدود 33 میلیون بشکه نفت در روز تولید می‌کنند. آمریکا، عربستان و روسیه هر کدام تقریبا روزانه 10 میلیون بشکه تولید دارند. از نظر مصرف نفت، آمریکا با فاصله زیادی از دیگر کشورها روزانه حدود 20 میلیون بشکه نفت مصرف می‌کند. طبیعی است هر‌گونه تغییر در میزان مصرف این کشور در قیمت و تولید نفت جهان تاثیر بسزایی دارد. این کشور به تنهایی از اتحادیه اروپا بیشتر نفت مصرف می‌کند. رتبه دوم مصرف نفت در جهان متعلق به چین است که حدود 10 میلیون بشکه در روز است. این دو کشور تقریبایک سوم نفت تولیدی جهان را می‌بلعند. بر اساس پیش بینی اوپک مصرف نفت در سال 2040 به 110 میلیون بشکه در روز خواهد رسید. شرکت اکسون موبیل نیز تقریبا افزایشی معادل 25 درصد برای سال 2040 نسبت به سال 2015 در نظر گرفته است. با توجه به مواردی که در ذیل به آن اشاره می‌شود، نویسنده دلایل خود را مبنی بر کاهش قابل ملاحظه مصرف نفت در دراز مدت تبیین می‌کند.

1- انرژی‌های تجدید پذیر

انرژی‌های تجدیدپذیر یا انرژی‌های پاک در واقع انرژی‌هایی است که آلودگی محیط زیستی ندارند یا آلودگی آنها بسیار کم (به‌جز زیست توده) است. در یک نگاه این نوع انرژی از سوخت‌های غیر فسیلی به دست می‌آید. انرژی خورشیدی، انرژی برق_ آبی، زمین گرمایی، باد، زیست توده (بیوماس) و جزر و مد از انواع انرژی‌هایی است که درحال حاضر مورد استفاده قرار می‌گیرد. با توجه به نمودار همراه روند استفاده از انرژی‌های تجدید پذیر رشد بالایی داشته است. به نحوی که در 13 سال 7 برابر شده است. بهره‌برداری از انرژی خورشیدی و انرژی باد طی این سالیان رشد زیادی داشته است. روند بهره برداری روز افزون به همراه توسعه علم و تکنولوژی بی‌شک آینده را از سلطه نفت خارج می‌کند. به‌عنوان نمونه در چین که دومین مصرف‌کننده نفت جهان است؛ بزرگ‌ترين نيروگاه فتوولتائيك در ايالت جين چانگ در ماه اوت سال 2013 به شبكه متصل شد. اين نيروگاه در مساحتى به وسعت 48 كيلومتر مربع و با سرمايه گذارى 2 ميليارد يوآن تاسيس شد که سالانه به‌طور متوسط 300 ميليون كيلووات ساعت برق توليد می‌کند. از آنجا كه صنعت فتوولتائيك چین بزرگ‌ترين‌ صنعت در نوع خود در جهان است، ظرفيت هاى بسيارى را توليد کرده لذا قادر است ماژول‌ها و اينورتورهاى ارزان را به سراسر جهان ارسال کند.

بر اساس جزئياتى كه از گزارش Bloomberg New Energy Finance در سراسر جهان استخراج شده است، سرمايه گذارى جهانى در حوزه انرژی‌هاى پاك در سال 2014 بسيار قوى بوده است. در حالی که در خلال سال‌های 2004 تا 2014 جهان شاهد بیکاری و رکود اقتصادی بالایی بوده ولی سرمایه‌گذاری در انرژی‌های پاک در طول 10 سال 5 برابر شده است و از 60 میلیارد دلار در سال 2004 به 310 میلیارد دلار در سال 2014 رسیده است. حركت سياسى ايالات متحده آمريكا به‌عنوان بزرگ ترین مصرف‌کننده نفت دنيا به سمت ايجاد يك اقتصاد جهانى كه به‌طور فزاينده‌اى به سمت يكپارچه سازى انرژی‌های نو است، حاكى از رشد خوب سرمايه گذارى در انرژی‌های پاك است. براى مثال در سال 2014 ايالات متحده آمريكا و چين كه دو اقتصاد بزرگ جهان هستند توافق نامه اى را امضا کردند كه در آن هر دو كشور متعهد شدند تا استفاده و تولید انرژی‌های تجديدپذير را سرعت بخشند. پيشنهاد آژانس حفاظت از محيط زيست براى اولين بار مبنى بر داشتن نيروگاه هاى پاك بود كه می‌تواند از انتشار كربن نيروگاه‌هاى موجود جلوگيرى کند، يكى ديگر از پيشرفت‌های سياسى اميدوار كننده انرژى پاك است. بنا به پيش بينی‌های انجام شده توسط انجمن جهانى انرژى بادى، ظرفيت اضافه شده سالانه برق بادى در جهان در سال 2016 به 60 گيگاوات خواهد رسيد كه 29 گيگاوات آن مربوط به آسيا است.

طبق گزارش اين انجمن، چين در بين كشورهاى آسيايى محرك اصلى در جهت رسيدن به هدف 200 گيگاوات تا سال2020 است. در سال 2014، اين كشور 23 گيگاوات به ظرفيت توليد برق بادى اضافه كرد و ظرفيت تجمعى كل آن را از مرز 114 گيگاوات گذراند. تجارب مثبت كشورها به دنبال يكپارچه‌سازى انرژی‌هاى پاك، اثبات عملى بودن ارتقای انرژى‌هاى تجديدپذير و همچنين ايجاد انگيزه براى ساير كشورها است. براى مثال آلمان با برق‌رسانى به مناطق دور از دسترس به‌وسيله انرژی‌های نو، نشان داده است كه فعالانه به دنبال يكپارچه‌سازى انرژی‌های تجديدپذير بوده و منافع اقتصادى اين كار را نيز تجربه كرده است. علاوه بر بهبود قابليت اطمينان شبكه، اين كشور در اشتغالزايى و بهبود شرايط اقتصادى نيز پيشرفت داشته است. دانمارك نيز به تازگى در يك رتبه بندى به‌عنوان رتبه اول كسب و كار شناخته شده که به‌صورت فعالانه در بخش برق به انرژی‌های پاك رو آورده است، به‌طورى كه انرژى بادى 30 درصد از برق شبكه اين كشور را فراهم می‌کند. هرچه كشورهاى بيشترى انرژی‌های پاك را اضافه کنند براى داشتن اقتصادى قوى بايد سرمايه‌گذارى در انرژی‌های پاك رشد يابد.

سوئد هم‌اکنون حدود دو سوم برق خود را از انرژی‌های تجدید‌پذیر تامین می‌کند. این کشور بر اساس برنامه هایش تا سال 2020 تمام نیروگاه‌های فسیلی خود را تعطیل خواهد کرد. در آمریکا نیز دپارتمان انرژی این کشور، پیش‌بینی کرده تا بر اساس برنامه‌ای تمام خودروهای این کشور تا سال 2050 از سوخت‌های فسیلی پاک باشند. همچنین بر اساس یک برنامه در ایالت کالیفرنیا تا سال 2030 استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر به 50 درصد خواهد رسید. روزنامه گاردین معتقد است که اروپا تا سال 2050 حدود 80 درصد انرژی خود را از انرژی‌های تجدید‌پذیر تامین می‌کند. بر اساس همین پیش بینی انگلستان تا سال 2030 بیش از 90 درصد از برق خود را از انرژی‌های تجدید‌پذیر به دست می‌آورد. به گزارش Energy report آمریکا تا سال 2035 حدود 80 درصد برق خود را از انرژی‌های پاک تامین می‌کند.

2- خودروهای برقی و هیبریدی

با توجه به اینکه بیشترین مصرف نفت جهان در بخش حمل و نقل و به خصوص خودروها است؛ کاهش مصرف این بخش تاثیر مهمی در مصرف نفت در جهان دارد. در 9 ماه نخست سال گذشته در مجموع 42500 خودروي برقي در چين فروخته شد و اين ميزان 33/ 0 درصد كل بازار خودرو چين را تشكيل مي‌دهد؛ اما چين اخيرا اقداماتي براي تشويق مصرف‌كنندگان به خريد خودروهاي برقي انجام داده است: معافيت مالياتي، يارانه خريد خودرو و الزام نهادهاي دولتي به خريد اين‌گونه خودروها برخي از اين اقدامات هستند. اين اقدامات موثر بوده و ميزان فروش خودروهاي برقي در اين كشور به سرعت در حال افزايش است. در آمريكاي شمالي و اروپا خودروسازهاي بزرگ يعني نيسان، تويوتا، جنرال موتورز و فورد فروشندگان اصلي خودروهاي برقي هستند در حالي كه در چين خودروسازهاي داخلي فروشندگان اصلي اين‌گونه خودروها هستند. در بين تمام بازارهاي بزرگ خودروي جهان، چين بهترين شرايط را براي خودروهاي برقي دارد.

در نمودار همراه که بر اساس برخی پیش‌بینی‌ها تهیه شده تا چند سال آینده رشد بسیار سریع خودروهای هیبریدی و تمام برقی دیده می‌شود. هم‌اکنون تقریبا تمام شرکت‌های بزرگ خودرو‌سازی خط تولید خودروهای هیبریدی دارند. این خودروها مصرف بنزین کمتری نسبت به خودروهای معمولی دارند. بسیاری از خودروهای هیبریدی مصرفی کمتر از 5 لیتر در هر صد کیلومتر دارند که حدود 30 درصد کمتر از خودروهای معمولی است. مشکل اصلی در خودروهای تمام برقی باطری‌های آن است. وزن زیاد باطری و خالی شدن سریع آن و همچنین زمان زیاد برای شارژ، از مشکلات فعلی این خودروها است. اما با توسعه تکنولوژی، این مشکلات در آینده رفع می‌شود. تحقیقات زیادی روی باطری‌های خودرو در حال انجام است؛ از جمله شرکت IBM باطری خواهد ساخت که با یک بار شارژ تا 800 کیلومتر نیاز به شارژ ندارد. یا اخیرا باطری‌های آلومینیومی در حال تست است که با یک بار شارژ، خودرو تا 1700 کیلومتر را می‌پیماید. برخی از کشورها معافیت‌های مالیاتی برای واردات یا تولید خودروهای برقی و هیبریدی قائل شده‌اند که مصرف این خودروها را روز‌افزون کرده است. خصوصا در دو کشور پر‌مصرف آمریکا و چین این معافیت‌های مالیاتی قابل توجه است.

3- رشد سریع تکنولوژی

یکی از نکات مهمی که برخی نهادهای نفتی مثل اوپک از آن غفلت کرده‌اند؛ رشد تکنولوژی در آینده است. زمانی قیمت ماژول‌های فتوولتائیک در سال 1980 برابر 30 دلار بود که این قیمت در سال 2013 به 30 سنت کاهش پیدا کرده است. هم‌اکنون کشور چین ماژول‌های فتوولتائیک را با حجم بالا و قیمت نازل تولید می‌کند. استفاده از انرژی خورشیدی در منازل رو به افزایش است و دولت‌ها در این‌باره یارانه پرداخت می‌کنند. حتی در کشور خودمان که صادرکننده نفت است، بسیاری از چراغ‌های معابر و راهنمایی با انرژی خورشیدی کار می‌کند.