محمدحسین بابالو: پس از صنایع پایین‌دستی، هم اکنون شواهد آماری نشان می‌دهند که کل زنجیره تولید در صنعت پتروشیمی در حال خروج از رکود صنعتی است که با افزایش حجم تولید می‌تواند پیش قراول خروج در کل بخش صنعتی کشور به شمار بیاید. افزایش 36 درصدی حجم صادرات محصولات پتروشیمی، افزایش ظرفیت نصب شده در صنعت پتروشیمی 5/ 68 میلیون تن در سال، انتظار برای افزایش حجم تولید از 43 میلیون تن به 50 میلیون تن، افزایش محسوس حجم تولید در صنایع پایین‌دستی و در نهایت افزایش حجم تولید در صنایع پایین‌دستی مواردی است که بر دورنمای صنعت پتروشیمی موثر خواهد بود. 

بازارهای صادراتی
همان گونه که روز پنج‌شنبه گذشته در روزنامه «دنیای اقتصاد» به آن اشاره شد حجم صادرات محصولات پتروشیمی در 7 ماه ابتدایی سال جاری به 14 میلیون و 109 هزار تن رسید که رقم قابل ملاحظه‌ای به شمار می‌رود. این در حالی است که در مدت مشابه سال قبل این میزان به چیزی نزدیک به 10 میلیون و 346 هزار تن رسیده که از افزایش 36 درصدی حکایت دارد که در جای خود بسیار حائز اهمیت خواهد بود. این رشد در شرایطی رخ می‌دهد که تقریبا در سال جاری اغلب بازارهای محصولات پتروشیمی در اقصی نقاط جهان به تبعیت از افت بهای نفت و یا گاز طبیعی با کاهش محسوس قیمت‌ها همراه شده که عقب‌نشینی خریداران و همچنین کاهش حجم معاملات را نیز در بر داشته است. کاهش تقاضا در کشورهایی همچون چین، بالا بودن موجودی انبارها و همچنین کاهش درآمدهای دولتی و ملی در کشورهای مصرف‌کننده نیز به این شرایط دامن زده است. به‌عنوان نمونه در 7 ماه نخست سال گذشته ارزآوری صادراتی محصولات پتروشیمی 8 میلیارد و 205 میلیون دلار بوده ولی در سال جاری این رقم با وجود رشد 36 درصدی حجم صادرات با یک میلیون دلار افزایش معادل 01/ 0 درصد، به 8 میلیارد و 205 میلیون دلار بالغ شده است.  

این وضعیت پس از افزایش حجم تولید چند ویژگی مهم را خاطر نشان می‌کند؛ نکته اول را باید افزایش قیمت دلار دانست که به نسبت سال قبل رشدی محسوس را تجربه کرده بنابراین جذابیت صادرات افزایش یافته است. از سوی دیگر برخی آزادی عمل‌ها حاصل از توافق ژنو و دست یافتن به توافق برجام را نیز باید دلایلی برای افزایش فعالیت تجار و صادرکنندگان ایرانی برشمرد که این زمینه‌ها را فراهم ساخته است. کاهش هزینه حمل به تبع افت بهای جهانی نفت خام، ورود برخی از محموله‌های صادراتی به برخی بازارهای جدید همچون اروپا هرچند با اما و اگرهایی رو به رو است، بهبود کیفیت تولیدات و تغییر در برخی شیوه‌های بسته‌بندی و البته تغییر ذهنیت در بین فعالان بین‌المللی در بازار محصولات پتروشیمی در دوران پسابرجام را می‌توان از مهم‌ترین‌ دلایل افزایش حجم صادرات برشمرد. 

بازار داخلی محصولات پتروشیمی
پس از الزامی شدن عرضه محصولات پتروشیمی در بورس کالا در تیرماه سال گذشته، بورس کالا را باید قطب معاملات محصولات پتروشیمی و پتروشیمیایی در نظر گرفت بنابراین داده‌های مخابره شده از این بازار شفاف قطعا حجم تولید در صنایع پایین‌دستی را با دقت بسیار بالایی هویدا می‌سازد. هم‌اکنون مدت‌ها است حجم معاملات محصولات پلیمری و شیمیایی در بورس کالا در مسیر رشد قرار داشته و همین سیگنال بسیار مهم نشانه‌ای از رشد حجم تولید در صنایع پایین‌دستی به شمار می‌رود. به جرأت می‌توان گفت هفته‌ها است حجم معامله پلیمرها در بورس کالا در سطوحی بالاتر از 40 هزار تن در هفته در این بازار به ثبت می‌رسد که به جز چند هفته محدود و همان گونه که در نمودارها مشخص است، شرایط را به سمت افزایش حجم معاملات سوق داده است. ثبات عرضه مواد اولیه در بورس کالا را باید مهم‌ترین‌ دلیل این رشد برشمرد زیرا سال‌ها است مشکل صنعت پلاستیک به‌عنوان مهم‌ترین صنعت پایین‌دستی محصولات پتروشیمی وقفه در عرضه مواد اولیه بوده است. 

از سوی دیگر این رشد در حالی به ثبت می‌رسد که هیچ حمایتی از صنایع پایین‌دستی در دولت به جز الزامی شدن عرضه محصولات پتروشیمی در بورس کالا محقق نشده و نرخ بالای بهره بانکی نیز به شرایط سخت پیشین دامن زده است. از سوی دیگر فعالان صنایع پایین‌دستی نیز منتظر نمانده و با کشف بازارهای جدید، حجم صادرات محصولات نهایی خود را افزایش داده‌اند تا جایی که توانسته‌اند نزدیک به 32 درصد بازار پلاستیک عراق را با وجود رقبای قدرتمندی همچون چین و یا ترکیه به قبضه خود درآورند. 

اهمیت این رخداد از آن جهت است که هم اکنون ترکیه با وجود اختلافات عمیق سیاسی یا حتی امنیتی توانسته با عراق به قراردادی دست پیدا کند که صادرات محصولات این کشور را به عراق بدون پرداخت تعرفه واردات به انجام برساند که همین وضعیت انتقاداتی جدی را به عملکرد برخی نهادهای حاکمیتی در کشور متوجه می‌سازد. در هر حال صنایع پایین‌دستی توانسته‌اند با رایزنی و یا برخی ارتباطات تجاری همچون زمان تحریم‌ها، تعرفه‌های واردات در عراق را نیز دور زده و به کمک شرکت‌های عراقی بسیاری از اجناس خود را به بازار عراق بدون پرداخت تعرفه وارد کنند تا جایی که هم اکنون و در آستانه برگزاری تجمع 20 میلیونی اربعین در کربلا، نمایشگاه اجناس ایرانی در این شهر مذهبی در حال برگزاری است. 

موارد فوق تمام واقعیت‌های صنایع تکمیلی در صنعت پتروشیمی نیست زیرا در بازار و معاملات محصولات پلیمری و شیمیایی شاهد بروز برخی مشکلات هستیم. به‌عنوان مثال برای بسیاری از کالاها هم اکنون حجم عرضه‌ها کافی نیست و بسیاری از محصولات به میزان لازم در بازار تزریق نمی‌شود که از آن جمله می‌توان از پلی‌استایرن‌ها، پلی‌پروپیلن‌های نساجی، جوش شیرین، منواتیلن گلیکول، بسیاری از کامپاندها، مستربچ و یا برخی از مواد اولیه دیگری را نام برد که به دلیل عدم تجمیع تقاضا، تولید آنها در واحدهای بالادستی صرفه اقتصادی ندارد. به نظر می‌رسد هنوز مدیریت عرضه‌ها و یا حمایت از واردات برخی کالاها که در بازار داخلی قیمت‌های بالایی دارند می‌تواند در جهت بهبود حجم تولید در صنایع پایین‌دستی مفید واقع شوند. هم‌اکنون شاهد رونق در صنایع بالادستی و پایین‌دستی محصولات پتروشیمی هستیم ولی صنایع شیمیایی که خود مواد اولیه صنایع بزرگی هستند که شاید بتوان از آنها به‌عنوان صنایع میان دستی نام برد، هنوز وضعیت مطلوبی ندارند. 

ضعف نقدینگی، عقب نشینی بسیاری از تأمین‌کنندگان مواد اولیه این صنایع به دلیل عدم پرداخت برخی از بدهی‌های معوقه، نوسان در برخی عرضه‌ها و پایین بودن نسبی حجم تولید در کنار عدم سرمایه‌گذاری‌های جدید بر این صنایع نسبتا بزرگ موانعی است که می‌تواند رشد بیشتر صنعت پتروشیمی را با تهدید و تحدید رو به رو سازد. 

شرایط تولید در صنایع بزرگ بالادستی
هنوز آمارهای جدید از حجم تولید در صنایع بزرگ بالادستی منتشر نشده ولی شواهد امر از افزایش محسوس حجم تولید در این شرکت‌ها حکایت دارد. افزایش 36 درصدی حجم صادرات و تقویت محسوس حجم معامله پلیمرها در بورس کالا را باید خروجی‌های مهمی از این ادعا برشمرد ولی به داده‌ها و حقایق بیشتری نیاز دارد. البته نگاهی تحلیلی به واقعیت‌های این صنعت داده‌های مهم و مثبتی را نشان داده و می‌توان نتیجه‌گیری مورد اعتمادی داشت. 

ظرفیت نصب شده تولید در پایان سال گذشته به 60 میلیون تن بالغ شده که از این حجم شاهد تولید 43 میلیون تن انواع محصولات پتروشیمی بودیم. با فرض نادیده گرفتن واحدهای تولیدی از خوراک مایع، ضعف تزریق گاز طبیعی به‌عنوان خوراک و یا سوخت را باید مهم‌ترین‌ دلیل پایین بودن راندمان تولید در این واحدها برشمرد. هم اکنون حجم استحصال گاز طبیعی در کشور به 660 میلیون مترمکعب در روز بالغ شده که نگاهی به آمارها نشان می‌دهد در سال گذشته تنها نزدیک به 100 میلیون مترمکعب در روز به این ظرفیت افزوده شده است که به احتمال قوی در سال جاری نیز با کمی اغماض می‌توان مجددا به این رشد دست یافت.