مردم از توقف عرضه نفت عربستان در سال 1973 دریافتند که افزایش ناگهانی قیمت نفت ویرانی اقتصادی به‌بار می‌آورد. بالعکس وقتی که قیمت‌های نفت به‌خاطر فراوانی عرضه دچار رکود می‌شود، همانند آنچه در سال 1986 روی داد، برای جهان موقعیت بسیار خوبی فراهم می‌شود. قاعده این تاثیرگذاری این‌گونه است که هر 10 درصد افت در قیمت‌های نفت، رشد اقتصادی را بین 1/ 0 تا 5/ 0 درصد افزایش می‌دهد.

طی 18 ماه گذشته، قیمت‌های نفت تا 75 درصد سقوط کرده و از بشکه‌ای 110 دلار به کمتر از 27 دلار رسیده است. این بار اما منافع این افت قیمت‌ها بی‌شک کمتر است. گرچه مصرف‌کنندگان نفع برده‌اند، اما تولیدکنندگان به شدت آسیب دیده‌اند. تاثیر آن در حال سرایت به بازارهای مالی است و می‌تواند موجب کاهش اعتماد مصرف‌کنندگان شود. شاید منافع چنین نفت بسیار ارزانی همچنان در رابطه با قیمت‌ها اهمیت داشته باشد، اما تاکنون بازارها را به‌سرعت دچار چنان افتی کرده است که حالا دیگر نمی‌توان از منافع آن به‌وضوح صحبت کرد.

اقتصاد جدید نفتی

جهان در حال غرق شدن در نفت است. عربستان سعودی تقریبا با تمام قوا در حال تولید نفت است. همه بر این باورند که سعودی‌ها می‌خواهند تولیدکنندگان پرهزینه‌تر را از این صنعت خارج کنند. از جمله این تولیدکنندگان برخی شرکت‌ها هستند که در آمریکا تولید نفت را از روزانه 5 میلیون بشکه در سال 2008 به بیش از 9 میلیون بشکه در حال حاضر رسانده‌اند. عربستان سعودی همچنین خود را برای سختی‌هایی که در مقابله با ایران، رقیب سرسختش، خواهد داشت آماده می‌کند. ایرانی که در هفته گذشته با لغو تحریم‌ها به بازارهای جهانی نفت بازگشت و پتانسیل تولید 3تا 4 میلیون بشکه در روز را دارد. به‌رغم تلاش‌های سعودی‌ها، اما، تولیدکنندگان از خود مقاومت نشان داده‌اند. بسیاری از تولیدکنندگان نفت شیل بهره‌وری خود را افزایش داده‌اند. آنها از این طرز فکر متنفرند که استخراج خود را متوقف کنند تا چاه‌های نفت تولیدکننده‌ای دیگر با افزایش قیمت‌ها همه سودها را از آن خود کنند. آنها تا زمانی که قیمت‌ها هزینه‌های روزمره‌شان را پوشش دهد، از پای نخواهند نشست. این هزینه‌ها در برخی موارد در حد بشکه‌ای 15 دلار است. در چنین شرایطی، ذخیره نفت کشورهای عمدتا ثروتمند عضو گروه سازمان همکاری‌های اقتصادی و توسعه (OECD) در ماه اکتبر در حد واردات خالص 267 روز آنها بود. این میزان تقریبا 50 درصد بیشتر از 5 سال پیش است.

این میزان ذخیره همچنان افزایش خواهد یافت؛ به‌ویژه اگر تقاضای چین و سایر بخش‌های آسیا بیش از انتظارات کند شود. پیش‌بینی قیمت نفت مانند بازی چشم‌بندی است (اکونومیست نشریه‌ای است که زمانی نفت بشکه‌ای 5 دلاری را هم پیش‌بینی کرده و در مورد پیش‌بینی‌ها دارای تجربه است.) اما کمتر کسی است که انتظار داشته باشد قیمت نفت تا پیش از سال 2017 افزایش یابد. شاید قیمت‌های امروز پایین‌ترین حد قیمت‌ها باشد؛ البته برخی هم کاهش قیمت تا هر بشکه 10 دلار را پیش‌بینی می‌کنند. شاید برخی بگویند که هر چه قیمت‌ها کمتر شود، بهتر است. کافی است نگاه کنید که نفت ارزان چگونه به اقتصاد واردکنندگان از اروپا تا جنوب آسیا رونق بخشیده است. ارزش واردات نفت حوزه یورو از اواسط سال 2014 تا کنون تا 2 درصد تولید ناخالص داخلی این حوزه کاهش یافته است و هندوستان به سریع‌ترین اقتصاد بزرگ جهان تبدیل شده است.با وجود این، جدیدترین کاهش قیمت‌ها موجی از نگرانی را ایجاد کرده است؛ چون افت درآمدها می‌تواند منجر به بروز ناآرامی در نقاط آسیب‌پذیر جهان همچون ونزوئلا و کشورهای حوزه خلیج فارس شود و رقابت را در خاورمیانه افزایش دهد. نفت ارزان تاثیر محیط زیستی هم خواهد داشت؛ چون قیمت جهانی گاز طبیعی را نیز کاهش خواهد داد. استفاده از گاز طبیعی موجب می‌شود از زغال‌سنگ، این سوخت ناپاک، کمتر استفاده شود. در درازمدت اما ارزان بودن سوخت‌های فسیلی از انگیزه برای اقدامات مقابله با تغییرات جوی می‌کاهد؛ اما نگران‌کننده‌ترین موضوع، آسیب حاصل از اقتصاد جدید نفتی است. در گذشته، نفت ارزان موجب رونق اقتصاد جهان می‌شد؛ چون مصرف کنندگان نسبت به تولیدکنندگان، از هر دلاری که در جیب داشتند، بیشتر خرج می‌کردند. این روزها این قاعده کمتر صادق است. احتمالا مصرف کنندگان آمریکایی بیش از انتظارات پس‌انداز خواهند کرد. تولیدکنندگان نفتی هم که در زمان بالا بودن قیمت‌ها بیش از حد هزینه کرده بودند، خود را برای روزهای سخت‌تر آماده می‌کنند. پس از آخرین کاهش قیمت نفت، روسیه اعلام کرد 10 درصد از هزینه‌های عمومی دولت خواهد کاست. حتی عربستان سعودی هم بودجه خود را کاهش داده است تا با کسری بودجه خود که معادل 15 درصد تولید ناخالص داخلی این کشور است، مقابله کند.

از سوی دیگر، نفت ارزان، به روش‌های مهم‌تری نیز به تقاضا آسیب می‌زند. زمانی که قیمت نفت‌خام بیش از 100 دلار در هر بشکه بود، هزینه برای اکتشاف در نقاط دورافتاده‌ای همچون آرکتیک، آفریقای غربی و اعماق آب‌های سواحل برزیل، معقول به‌نظر می‌رسید. هر چه قیمت‌ها کاهش یافت، به همان اندازه سرمایه‌گذاری نیز کاهش یافت. پروژه‌هایی به ارزش 380 میلیارد دلار متوقف شد. در آمریکا، سرمایه‌گذاری بر دارایی‌های ثابت صنعت نفت نسبت به اوج خود تا نصف کاهش یافته است. این وضع گسترش نیز یافته است تا جایی که شاخص خرید مدیران آمریکا در ماه دسامبر افت قابل‌توجهی را به ثبت رسانده است. در برزیل آسیبی که نفت ارزان بر شرکت پتروبراس، شرکت نفت دولتی این کشور بر جای گذاشته، خود را به شکل پرونده فساد نشان داده و در سطوح بالای دولت ایجاد شکاف کرده است.

در سقوط سرمایه‌گذاری و افت قیمت‌ها همه ضرر می‌کنند، چون بسیار سریع در حال روی دادن هستند. اگر با وجود کندی اقتصاد جهانی شکننده، قیمت‌های نفت دستخوش سقوط شوند، این موضوع می‌تواند موجب ورشکستگی دولت‌ها شود. بخش اعظم بدهی‌های 650 میلیارد دلاری بازارهای نوظهور از سال 2007 مربوط به بخش‌های نفت و کالاها بوده است. نفت در گرفتار شدن بازارهای نوظهور در مشکلات نقشی کلیدی ایفا می‌کند. در کشورهای ثروتمند نیز مقامات بانک‌های مرکزی نگرانند که تورم پایین فعلی به انتظارات برای کاهش بیشتر قیمت‌های نفت دامن زند و درنتیجه نرخ بهره واقعی افزایش یابد. امکان واکنش سیاست‌گذاران به این موضوع محدود است؛ چون نرخ‌های بهره نزدیک به صفر چندان نمی‌تواند کاهش یابد.افت قیمت نفت برندگان زیادی در هندوستان و چین دارد. به اقتصادهای وابسته به نفت همچون عربستان سعودی و ونزوئلا دلیل کافی برای اجرای اصلاحات می‌دهد. نفت ارزان همچنین به واردکنندگانی همچون کره جنوبی این شانس را می‌دهد که از هدرروی یارانه‌های انرژی بکاهند یا تورم را افزایش دهند و با افزایش مالیات از کسری بودجه خود بکاهند. این شوک نفتی اما زمانی روی می‌دهد که اقتصاد جهان با پس‌لرزه‌های فروپاشی مالی گذشته مقابله می‌کند. شاید تصور کنید که هیچ زمان بهتری برای رونق اقتصادی وجود ندارد. در واقع اما ممکن است اقتصاد جهان از سوی هیولای نفت به خاک کشیده شود.