«معافیت برخی کشورهای خریدار نفت از تحریم‌های آمریکا علیه ایران» خبری بود که با انتشار در روزهای پایانی هفته گذشته، بازار نفت را به لرزه درآورد. یکی از مقامات دولتترامپ در گفت‌وگو با خبرگزاری بلومبرگ از معافیت ۸ کشور آسیایی از تحریم‌های آمریکا علیه ایران خبر داد. این مقام آمریکایی که نخواسته نامش فاش شود، گفته است خبر رسمی در این‌خصوص توسط مایک پمپئو، وزیر امور‌خارجه این کشور در شامگاه روز جمعه (به وقت تهران) اعلام خواهد شد. معاف شدن خریداران اصلینفت ایران از تحریم‌ها علاوه بر اینکه به افت شدید قیمت‌ها در روزهای گذشته منجر شد، نشان از عقب‌نشینی و شکست دولت ترامپ در استراتژی و سیاست‌گذاری در قبال تحریم نفت ایران دارد، موضوعی که بارها توسط کارشناسان پیش‌بینی شده و در گزارش‌های «دنیای اقتصاد» بر آن تاکید شده بود. آنطور که بلومبرگ نوشته هدف کاخ‌سفید از معاف کردن ۸کشور از تحریم خرید نفت از ایران، حصول اطمینان از عرضه کافی نفت به بازار و جلوگیری از رشد قیمت نفت است. تصمیم دولت ترامپ بیش از هر چیز نشان می‌دهد که بر خلاف جوسازی‌های رسانه‌ای از ماه مه تا‌کنون یعنی ظرف ۶ ماه گذشته، عربستان و هیچ کشور دیگری حداقل در کوتاه‌مدت توان جایگزینی نفت ایران را در بازار ندارد. اما نتیجه نگرانی از کمبود نفت رشد شدید قیمت‌ها در ماههای اخیر بود که خود پیامدهایی را برای دولت ترامپ می‌تواند به‌بار آورد. رشد قیمت نفت به افزایش قیمت سوخت در بازارهای جهانی از جمله آمریکا منجر شده و این موضوع دولت ترامپ را نگران کرده جمهوریخواهان نتیجه انتخابات میان‌دوره‌ای کنگره را به رقبای دموکرات خود واگذار کنند. همچنین رشد قیمت نفت می‌تواند میزان اثرگذاری تحریم‌های آمریکا را نیز به چالش بکشد، به این معناکه هدف از تحریم‌ها کاهش درآمدهای نفتی ایران است؛ اما رشد قیمت‌ها می‌تواند کاهش مقدار صادرات را جبران کرده و درآمدهای نفتی را در سطح سال‌های گذشته نگه دارد. رشد قیمت‌ها همچنین هم‌پیمانان و متحدان آمریکا در آسیا و اروپا را از سیاست‌های واشنگتنناراضی کرده بود و این تهدیدی برای روابط و سیاست خارجی آمریکا محسوب می‌شود.
با این حال همانطور که این مقام آگاه تاکید کرده است، این معافیت‌ها موقت و چندماهه هستند. به این معناکه فرصت چندماهه به خریداران نفت ایران داده شده تا قوانین تحریمی دولت ترامپ را عملی کنند. از طرف دیگر چون انگیزه‌های سیاسی پشت این تصمیم وجود دارد، کارشناسان می‌گویند ممکن است با رفع آنها(مثلا پیروزی در انتخابات میان‌دوره‌ای کنگره) کاخ سفید به سیاست فشار حداکثری برای کاهش صادرات ایران بازگردد. از این‌رو به نظر می‌رسد این معافیت‌ها تنها فرصت طلایی چندماهه‌ای را در اختیار ایران قرار داده تا با استفاده از آن بتواند مقاوم‌سازی بیشتری در برابر تحریم‌ها ایجاد کند.
کدام کشورها معاف می‌شوند؟
آنطور که خبرها نشان می‌دهند، ۴مشتری اصلی نفت ایران در آسیا یعنی چین، هند، کره‌جنوبی و ژاپن جزو کشورهای معاف از تحریم‌ها هستند. با این حال گفته می‌شود، دولت چین همچنان در حال مذاکره بر سر این موضوع با واشنگتن است، احتمالا این مذاکرات بر سر مقدار خرید یا مدت‌زمان معافیت است. نام چهار کشور دیگر معاف از تحریم‌ها فاش نشده اما احتمال می‌رود، ترکیه یکی از این کشورها باشد.
در دور قبلی تحریم‌ها نیز یعنی تحریم خرید نفت از ایران در دولت اوباما در سال ۲۰۱۲، به برخی خریداران نفت اجازه داده شد به خرید نفت از ایران با محدودیت‌هایی ادامه دهند. چین، کره‌جنوبی، ژاپن، هند و ترکیه، ۵کشوری بودند که با استفاده از معافیت‌ها در دوران تحریم از ایران نفت خریداری کردند. نام کشورهای دیگری چون، سریلانکا، مالزی، تایوان، آفریقای‌جنوبی و… نیز جزو معاف‌شدگان از تحریم خرید نفت از ایران دیده می‌شد، با این حال این کشورها در دوران تحریم نفتی از ایران خریداری نکردند. چین، هند، کره‌جنوبی و ژاپن در فاصله سال‌های ۲۰۱۲ تا پایان ۲۰۱۵ (زمان اجرایی شدن برجام) به‌طور متوسط در مجموع حدود ۰۵/ ۱میلیون بشکه در روز از ایران نفت خریداری می‌کردند. ترکیه نیز روزانه خریدار حدود ۱۰۰ هزار بشکه نفت ایران بود. با این حال به این کشورها گفته شده بود که هر ۶ ماه حدود ۲۰ درصد از خرید نفت از ایران را کاهش دهند. از این‌رو پیش از توافق موقت هسته‌ای بین ایران و گروه ۱+۵ در سال ۲۰۱۴، صادرات نفت ایران به کمتر از یک میلیون بشکه در روز کاهش یافته بود.
وزیر خزانه‌داری آمریکا اخیرا اعلام کرده بود که معافیت‌ها در این دور از تحریم‌ها با سختگیری‌های بیشتری نسبت به تحریم سال ۲۰۱۲ اعمال خواهد شد. در حال‌حاضر نیز برخی منابع از ۶ماهه بودن معافیت از تحریم و برخی دیگر از ۱۲ماهه بودن‌ها آنها خبر می‌دهند. به‌طور مثال، برخی منابع در گفت‌وگو با پلاتس اعلام کرده‌اند که کره‌جنوبی معافیت ۶ماهه از تحریم‌ها دریافت کرده است؛ این کشور در دو ماه اخیر واردات خود از ایران را به صفر رسانده بود. رسانه‌های هندی نیز اعلام کرده‌اند این کشور معافیت یک ساله از دولت آمریکا برای خرید نفت از ایران گرفته است. با این حال مقامات دو کشور هند و کره‌جنوبی تاکید کرده‌اند که تا‌کنون هیچ پیام رسمی مبنی بر معافیت از تحریم‌ها از واشنگتن دریافت نکرده‌اند. پلاتس نوشته است که دولت آمریکا به اعطای معافیت از تحریم‌ها مادامی که مشخص شود کشورها دستورالعمل‌ها را اجرایی کرده و خرید نفت از ایران را کاهش داده‌اند، ادامه خواهد داد.
ناتوانی عربستان در جایگزینی نفت ایران
اما دلیل عقب‌نشینی آمریکا از هدف به صفر رساندن صادرات نفت ایران در ۵ نوامبر چه بود؟ آمریکا از زمان خروج از برجام در هشتم ماه مه اعلام کرد که هدف از تحریم‌های ۵نوامبر توقف خرید نفت از ایران و صفر شدن درآمدهای نفتی این کشور است. خبرهای منتشر‌شده نشان می‌داد درست یک روز پیش از اعلام خروج ترامپ از برجام، او در گفت‌وگو با ولیعهد عربستان، محمد بن سلمان نسبت به جبران کاهش نفت ایران توسط عربستان اطمینان حاصل کرده است. مقامات سعودی نیز بارها در این مدت اعلام کردند که در مدت کوتاهی می‌توانند تولید خود را به ۱۲ میلیون بشکه در روز برسانند و کاهش عرضه نفت ایران را جبران کنند.
با این حال آنطور که آمار نشان می‌دهد میزان تولید نفت عربستان در ماه گذشته میلادی حدود ۷/ ۱۰ میلیون بشکه در روز بوده که نسبت به میزان تولید این کشور در ماه مه کمتر از ۷۰۰ هزار بشکه رشد داشته است. تولید نفت این کشور تا کنون در تاریخ به بیش از این مقدار نرسیده است. از این رو برخی بر این باورند که بر خلاف ادعاهای مقامات این کشور سقف تولید عربستان کمتر از ۱۱ میلیون بشکه در روز است و این کشور برای افزایش عرضه مجبور است به انبارهای نفتی خود متوسل شود. عربستان حدود ۳۰۰ میلیون بشکه نفت در انبارهای خود ذخیره کرده و در صورتی که بخواهد روزانه ۱۲ میلیون بشکه نفت به بازار عرضه کند، مجبور خواهد شد روزی یک میلیون بشکه از این ذخایر برداشت کند. اما این موضوع به این معناست که انبارهای نفتی عربستان در عرض چندماه خالی می‌شود و این کشور تنها در مدت‌کوتاهی می‌تواند ۱۲ میلیون بشکه در روز نفت به بازار عرضه کند. به نظر می‌رسد این موضوعی است که مقامات آمریکایی نیز بر آن واقفند و استثنا کردن برخی خریداران نفت از تحریم‌ها نشان از آن دارد.
تیغ تیز رشد قیمت نفت
قیمت نفت از ابتدای سال جاری میلادی حدود ۶۶ دلار بر بشکه بود و اوایل ماه گذشته میلادی به حدود ۸۶ دلار بر بشکه نیز رسید. نگرانی از کمبود نفت در بازار به دنبال بازگشت تحریم‌ها و «نگرانی از کاهش عرضه نفت ایران» مهم‌ترین عامل رشد ۲۰درصدی قیمت‌ها عنوان می‌شد. هرچند در یک ماه گذشته قیمت‌ها قدری کاهش یافته و نفت در حال حاضر حدود ۷۲ دلار معامله می‌شود، اما «کاهش نگرانی از عرضه نفت ایران» بعد از اجرایی شدن تحریم‌ها یکی از مهم‌ترین دلایل کاهش قیمت عنوان می‌شود. در واقع در یک ماه گذشته اخبار جسته و گریخته‌ای که از کاخ سفید منتشر می‌شد، معاف شدن برخی خریداران نفت ایران از تحریم‌ها را قطعی کرده بود. در کنار این موضوع برخی موسسات که با رهگیری نفتکش‌ها آمارهای صادرات نفت کشورها را منتشر می‌کنند، اعلام کردند که میزان صادرات نفت ایران در رقم‌های بسیار بالاتر از آنچه گمان می‌شود در جریان است. به‌طور مثال موسسه تانکر ترکرز، میزان صادرات نفت ایران در دو هفته ابتدایی اکتبر(ماه گذشته میلادی) را حدود ۲/ ۲ میلیون بشکه در روز اعلام کرد. کاهش نگرانی از کاهش عرضه نفت ایران و توجه به تهدیدهای سمت تقاضا مهم‌ترین عامل کاهش ۹درصدی قیمت نفت برنت در ماه اکتبر محسوب می‌شوند.
در روزهای گذشته نیز به دنبال مطرح شدن معافیت برخی خریداران نفت از تحریم‌های نفتی آمریکا علیه ایران قیمت‌ها کاهش شدیدی را تجربه کرد. قیمت نفت برنت روز پنج‌شنبه به دنبال اظهارات جان بولتون،مشاور امنیت ملی کاخ سفید حدود ۵/ ۳ درصد کاهش یافت و وارد کانال ۷۲ دلار شد. بولتون گفته بود: «واشنگتن با اعمال تحریم‌ها علیه ایران به دنبال تحت فشار قرار دادن این کشور است؛ اما نمی‌خواهد به متحدان آمریکا که به نفت وابسته هستند، لطمه بزند. به همین دلیل دولت(آمریکا) در نظر دارد برای این کشورها استثنا قائل شود.» روز گذشته تا لحظه تنظیم این گزارش قیمت‌ها مجددا افت محدودی را تجربه کردند و نفت برنت در قیمت ۸/ ۷۲ دلار بر بشکه و نفت‌خام آمریکا در ۵/ ۶۳ دلار بر بشکه معامله شد. بر این اساس بهای نفت برنت نسبت به اوج خود در اوایل ماه گذشته میلادی(۳/ ۸۶ دلار بر بشکه) حدود ۱۶ درصد افت قیمت را تجربه کرده است. در بازارها اگر قیمت نسبت به بیشترین سطح خود ۲۰ درصد کاهش بیابد، به اصطلاح گفته می‌شود که بازار وارد فاز خرسی شده و نشان از مازاد عرضه در بازار است. افت قیمت نفت در روز گذشته در حالی بود که دیگر بازارهای کالایی به دنبال مذاکرات دولت ترامپ و چین برای پایان دادن به جنگ تجاری که چندماهی است اقتصاد جهان را تحت تاثیر قرار داده، افزایش قیمت را تجربه کردند. بنابراین به نظر می‌رسد بازار نفت این روزها بیش از هر مساله‌ای تحت تاثیر تحریم نفتی ایران قرار دارد.
افزایش قیمت بنزین در آمریکا
رشد شدید قیمت نفت برای آمریکا و به‌خصوص دولت جمهوری‌خواه این کشور به چالش بزرگی بدل شده است. از بعد سیاست داخلی آمریکا، رشد قیمت نفت به افزایش قیمت بنزین در این کشور منجر شده است و می‌تواند دولت ترامپ را تضعیف کند.
در واقع قیمت بنزین در این کشور همراستا با قیمت نفت رشد داشته است. رشد قیمت بنزین به خصوص در فصل تابستان که مصادف است با افزایش مسافرت‌های جاده‌ای و رشد تقاضا برای بنزین بیشتر محسوس بود و قیمت خرده‌فروشی فصلی بنزین در این کشور به بیشترین سطح در ۴ سال گذشته رسید. افزایش قیمت خرده‌فروشی بنزین به افزایش هزینه خانوارها و کاهش مسافرت‌های جاده‌ای در تابستان گذشته منجر شد. با وجود کاهش قیمت‌ها در هفته‌های اخیر بهای هر یک گالن در آمریکا همچنان بیش از ۸/ ۲ دلار بر بشکه است که نسبت به سال گذشته همین زمان حدود ۲۷ سنت یعنی حدود ۱۰ درصد بیشتر است. افزایش قیمت بنزین می‌تواند به زیان ترامپ و حزب متبوعش یعنی جمهوریخواهان تمام شود. چراکه حدود ۴ روز بعد از اجرایی شدن تحریم‌ها انتخابات میان‌دوره‌ای آمریکا برگزار خواهد شد. در این انتخابات سرنوشت ۳۳ کرسی از ۱۰۰ کرسی مجلس سنا و همه ۴۳۵ کرسی مجلس نمایندگان این کشور تعیین خواهد شد. قیمت بنزین می‌تواند موجب نارضایتی مردم آمریکا از سیاست‌های دولت جمهوری‌خواه ترامپ و افزایش اقبال آنها به دموکرات‌ها شود. درصورت وقوع چنین مساله‌ای جمهوریخواهان قدرت را در کنگره آمریکا از دست داده و این حتی می‌تواند تهدیدی برای بقای دولت ترامپ باشد. برخی نمایندگان دموکرات بارها ترامپ را به استیضاح تهدید کرده‌اند.
از این رو برخی بر این باورند که اعطای معافیت با هدف کاهش قیمت بنزین در آمریکا در آستانه انتخابات میان‌دوره‌ای کنگره انجام شده است. این موضوع پیش از این در گزارش‌هایی در «دنیای‌اقتصاد» از جمله در گزارشی با عنوان «۳مانع ترامپ در احیای تحریم نفت ایران» پیش‌بینی شده بود.
چالش برای سیاست خارجی واشنگتن
فشار تحریم‌ها بر شهروندان آمریکایی در حالی است که این کشور اساسا خود یکی از تولیدکنندگان بزرگ نفت در جهان محسوب می‌شود و قیمت نفت در آمریکا از غالب کشورهای جهان کمتر است. بنابراین طبیعی است که فشار تحریم‌ها بر شهروندان دیگر کشورهای دنیا که بیشتر نفت مورد نیاز خود را از طریقواردات تامین می‌کنند، به مراتب بیشتر باشد. به‌طور مثال در هند افزایش قیمت نفت به افزایش قیمت بنزین به بیشترین سطح تاریخی خود منجر شده و حتی مشکلات سیاسی در این کشور را به دنبال داشته است. علاوه بر این وود مکنزی در گزارشی اعلام کرد که زیان پالایشگاه‌های هند از توقف خرید نفت از ایران به ۵۰۰ میلیون دلار در سال خواهد رسید. این موضوع با شدت کمتر یا بیشتر درخصوص دیگر متحدان و دوستان آمریکا در آسیا و اروپا که واردکننده نفت هستند، صادق است و عاملی شد که این کشورها برای ادامه خرید از ایران به آمریکا فشار بیاورند.
از این رو آنطور که رویترز گزارش می‌دهد نگرانی از رشد قیمت نفت موجب شده بود که اخیرا دو جبهه مختلف درخصوص تحریم نفت ایران در کاخ سفید شکل بگیرد. جان بولتون، رئیس امنیت ملی آمریکا خواهان فشار حداکثری بر ایران و صفر شدن صادرات شده بود. اما در مقابل مایک پمپئو، وزیر امور خارجهاین کشور قرار داشت که با وجود حمایت کامل از تحریم نفت ایران بر این باور بود که فشار برای توقف خرید از ایران می‌تواند به آسیب خوردن متحدان آمریکا منجر شود و روابط خارجی این کشور را با چالش‌هایی مواجه کند. بنابراین کاهش فشار بر متحدان آمریکا، یکی دیگر از اهداف ترامپ برای مستثنا کردن برخی کشورها بوده است.
کاهش اثر تحریم‌ها
اما کاهش اثر تحریم‌ها بر اقتصاد ایران، دیگر نتیجه احتمالی «فشار حداکثری بر خریداران نفت ایران و افزایش قیمت‌ها» بود. در واقع در شرایطی که فشار قیمت نفت اقتصاد کشورهای واردکننده نفت را تهدید می‌کند، آنها را برای همراهی با ایران در جهت دور زدن تحریم‌ها مصمم‌تر خواهد کرد. این موضوع شاید دلیل انتشار آمار گوناگون و مختلف از میزان صادرات نفت ایران در ماههای اخیر است. در واقع گفته می‌شود ایران با خاموش کردن رادارها و تعویض پرچم نفتکش‌های خود و همچنین با روش‌هایی چون تحویل بار در میانه دریا به نفتکش دیگری توانسته صادرات خود را در سطح بالایی ادامه دهد. ادامه صادرات نفت ایران نشان‌دهنده همراهی کشورهای خریدار نفت با ایران است.
اما در حالی ترامپ ناتوان از توقف صادرات نفت ایران شده که تحریم‌ها خود موجب نگرانی از سمت عرضه و رشد قیمت نفت در بازار شده است. رشد قیمت نفت در کنار ادامه یافتن جریان صادرات نفت ایران به معنای این است که آمریکا از هدف اصلی خود یعنی «کاهش درآمدهای ایران» دورتر شده است. این موضوعی است که در مقاله ریچارد نفیو(معروف به معمار تحریم‌های ۲۰۱۲ و استاد دانشگاه کلمبیا) بر آن تاکید شده بود. یادداشت نفیو در قالب گزارشی در «دنیای اقتصاد» با عنوان «سنگر نجات درآمدهای نفتی» مورد بررسی قرار گرفته بود. با این حا ل همه عوامل بالا نشان می‌دهد که پشت پرده تصمیم دولت آمریکا برای مستثنی کردن برخی کشورها از تحریم خرید نفت ایران، اهداف سیاسی قرار دارد، بنابراین نمی‌توان معافیت‌های داده شده را به‌عنوان پایان تحریم‌ها یا عبور از تحریم‌ها تعبیر کرد. در واقع معافیت‌ها هرچند نشان دهنده شکست ترامپ برای متوقف کردن صادرات نفت ایران در ۵نوامبر(۱۴ آبان) است، اما با رفع موانع سیاسی تحریم‌ها می‌تواند با قدرت بالا اعمال شود. از این رو معافیت‌های کنونی فرصت چند ماههای را در اختیار دولت ایران قرار داده تا اقدامات لازم را برای کاهش اثرتحریم‌ها انجام دهد.
