با وجود سابقه ۱۵ ساله اندازه‌‌‌گیری آلاینده‌‌‌های هوا در پایتخت، یک گزارش کارشناسی رسمی نشان می‌دهد آمارهای منتشر شده از هوای آلوده تهران با واقعیت فاصله زیادی دارد. گزارش کارشناسی مرکز پژوهشهای مجلس که به تازگی درباره «سیاهه انتشار آلاینده‌‌‌های هوای کلان‌شهرها» منتشر شده نشان می‌دهد بخشی از داده‌‌‌های مدون آلودگی هوای تهران به «کم‌‌‌نمایی» آلوده است و با این حال دست‌‌‌کم در تهران به عنوان سیاهه انتشار‌رسمی، مبنای تصمیم‌گیری در سال‌های اخیر قرار گرفته است. به این ترتیب یک علت عدم‌موفقیت برنامه‌‌‌های اجرا شده در حوزه کاهش آلودگی هوا آشکار شد و آن فقدان دقت کافی در داده‌‌‌های مورد استناد تصمیم‌‌‌سازان مربوطه در زمینه میزان و منشأ آلاینده‌‌‌های هوا در پایتخت است؛ موضوعی که در مورد سایر کلان‌شهرها نیز می‌تواند مصداق داشته باشد، اما با توجه به اینکه عمر سنجش و گردآوری داده‌‌‌های آماری آلودگی هوا در تهران به مراتب بیشتر از سایر شهرهاست، این موضوع دست کم در مورد پایتخت غیر‌قابل قبول است.
به گزارش «دنیای‌اقتصاد»، موجودی، فهرست یا سیاهه انتشار آلاینده‌‌‌های هوا در واقع محاسبه‌‌‌ای از میزان آلاینده‌‌‌های موجود در جو است که شامل اطلاعاتی از میزان انتشار آلاینده‌‌‌های هوا در جو به تفکیک و سهم هر یک از منابع مختلف در یک منطقه جغرافیایی خاص و در یک بازه زمانی مشخص در این انتشار است. هدف از تدوین سیاهه انتشار، کمی‌سازی مقادیر آلایندگی تولیدی از منابع مختلف، شناسایی و اهمیت‌سنجی و مقایسه منابع مختلف برای آلایندگی‌های گوناگون است که می‌تواند مبنای تصمیم‌گیری درباره سناریوهای مختلف کاهش آلودگی هوا قرار گیرد. به بیان دیگر اولین قدم برای مهار آلودگی، اندازه‌‌‌گیری سهم منابع انتشار آلاینده‌‌‌هاست که سیاست تجویزی معطوف به رفع یا کاهش انتشار را مشخص می‌کند و از این جهت اهمیت ویژه دارد. دی ماه پارسال سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور پس از چند سال انتظار سرانجام سیاهه انتشار به‌‌‌روز شده مربوط به تهران و سایر کلان‌شهرها را منتشر کرد اما بررسی کارشناسان مرکز پژوهش‌‌‌ها نشان می‌دهد با وجود اهمیتی که یافتن منشأ انتشار آلاینده‌‌‌های مختلف برای سیاستگذاران و تصمیم‌‌‌سازان در سطوح کلان دارد، سیاهه‌‌‌ای که با مشارکت دانشگاه‌‌‌های برتر کشور و به سفارش سازمان حفاظت محیط‌زیست تولید شده، حاوی نتایجی است که نشان می‌دهد این پروژه «مطابق انتظار پیش نرفته» است.
در این گزارش تاکید شده که «انتظار این بود با توجه به ظرفیت دانشگاهی و اعتبار اختصاص‌یافته و مدت زمان تخصیص‌یافته به این پروژه، دستاوردهای جامع و دقیق‌‌‌تری تولید می‌‌‌شد.» در قالب این سیاهه، سازمان حفاظت محیط‌زیست درصدد برآمد تا مهم‌ترین بخش مدیریت کیفیت هوا یعنی تولید آلودگی از منابع انسان‌‌‌ساز را مورد مداقه قرار دهد و بر همین اساس سیاهه انتشار کلان‌شهر تهران با همکاری دانشگاه تربیت مدرس تدوین شد و برای سایر کلان‌شهرها نیز کنسرسیومی متشکل از ۱۱ دانشگاه برتر از جمله دانشگاه تهران در اجرای این پروژه دخیل بودند. با این حال آنچه مرکز پژوهش‌‌‌ها به عنوان «ضعف اساسی» به آن اشاره کرده این است که با وجود صرف هزینه بالا نتایجی به دست آمده که می‌تواند با واقعیت فاصله زیادی داشته باشد.
در این گزارش عنوان شده طی حدود چهار سال مطالعه و پژوهش روی سیاهه انتشار تهران، انجام کار دقیق برای دست یافتن به مقادیر انتشار درست‌‌‌تر در اولویت قرار نداشته و صرفا به محاسبه انتشار با «ضرایب انتشار موجود» بسنده شده است. کارشناسان توصیه کرده‌‌‌اند مقادیر قید شده در این سیاهه باید با مطالعات آزمایشگاهی در محل به‌‌‌روز‌رسانی شود. همچنین به باور کارشناسان مرکز پژوهش‌‌‌ها، در مورد نتایج این گزارش یک علامت سوال و علامت تعجب بزرگ وجود دارد و تاکنون صحت و سقم موارد قید شده در هیچ‌‌‌یک از سیاهه‌‌‌های انتشار مورد بررسی قرار نگرفته است؛ موضوعی که نه تنها درباره سیاهه منتشر شده در سال ۱۴۰۰ بلکه در مورد دو سیاهه انتشار پیشین پایتخت که در سال‌های ۹۲ و ۹۶ توسط شهرداری تهران تدوین و منتشر شد نیز صدق می‌کند. نکته قابل تامل دیگری که در مورد ضعف گزارش سیاهه ۱۴۰۰ به آن اشاره شده این است که اطلاعات این سیاهه بر مبنای داده‌‌‌های سال ۹۶ تولید شده و این در حالی است که در فاصله سال‌های ۹۶ تا ۱۴۰۰ به دلیل استفاده بیش از پیش از سوخت‌‌‌های مایع و حاوی گوگرد بالا در شرایط کمبود گاز و برق برای مصارف صنعتی و نیروگاهی و نیز شیوع کرونا که موجب تغییر در برنامه سفرهای روزمره شهروندان و شیفت مسافران حمل‌ونقل عمومی به خودروی شخصی شد، تغییرات زیادی در الگوی مصرف شهروندان و صنایع رخ داده که به طور مستقیم میزان انتشار آلاینده‌‌‌ها را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد و شکی نیست که سهم منابع ساکن و متحرک در تولید آلودگی کاملا تغییر کرده است.
بنابراین چنین گزارشی در سال ۱۴۰۱ نمی‌تواند مبنای تصمیم‌گیری‌‌‌های کلان در زمینه مهار آلودگی هوا باشد. ایرادی که به روش علمی تدوین این سیاهه وارد شده این است که از ساده‌‌‌ترین روش ممکن برای برآورد حجم انتشار آلاینده‌‌‌ها از منابع مختلف استفاده شده است. در قالب این روش با حذف پیچیدگی‌‌‌های موثر بر تخمین انتشار آلاینده‌‌‌ها، عملا دقت فدای سهولت شده است. از دیگر نقدهای واردشده به این گزارش، اطلاعات ترافیکی استفاده‌شده است. ظاهرا اطلاعات ترافیکی برای ساعت اوج ترافیک صبحگاهی تنها برای یک روز کاری در آبان سال ۹۶ بوده که مبنای محاسبات مربوط به تخمین سهم ترافیک در تولید آلودگی قرار گرفته است.
به گزارش «دنیای‌اقتصاد»، کارشناسان برای صحت‌‌‌سنجی محاسبات صورت گرفته در سیاهه انتشار تهران به عنوان نمونه مقادیر انتشار پالایشگاه تندگویان را از روش‌های دقیق‌‌‌تر محاسبه کرده‌‌‌اند که نشان می‌دهد میزان انتشار آلاینده‌‌‌ها در این پالایشگاه دست‌‌‌کم ۵۶/ ۱ برابر مقادیر میانگین محاسبه شده در سیاهه سازمان حفاظت محیط‌زیست است. در این گزارش تاکید شده انتظار می‌‌‌رفت از روش‌های مناسب‌‌‌تر و علمی‌‌‌تری دست کم برای محاسبه انتشار منابع ساکن نظیر صنایع و پالایشگاه‌‌‌های مستقر در اطراف پایتخت استفاده شود. همچنین تاکید شده از میان پنج روش گردآوری داده‌‌‌های مربوط به سیاهه انتشار شامل روش اندازه‌‌‌گیری مستقیم یا به اصطلاح برداشت زمینی، سیستم اطلاعاتی «CEMS»، اطلاعات آنالیز سوخت، روش بالانس جرم و دنبال کردن عناصر در طول احتراق و در نهایت روش استفاده از ضرایب انتشار، عمدتا از ساده‌‌‌ترین روش یعنی ضرایب انتشار برای تخمین استفاده شده است. اما این قبیل صحت‌‌‌سنجی‌‌‌ها نشان می‌دهد رویه‌‌‌ای که در چند سال گذشته برای تولید آمار و اطلاعات آلودگی در پیش گرفته شده، آلوده به عددسازی بوده و برای افزایش دقت آن باید استفاده از روش‌های تلفیقی مبنا قرار می‌‌‌گرفت؛ به‌ویژه اینکه دست‌‌‌کم در تهران پیش از این هم دو نوبت دیگر سیاهه انتشار تدوین شده و اولین تجربه پایتخت نبوده است. کمااینکه سابقه محاسبه شاخص کیفیت هوا در پایتخت به سال ۸۶ بازمی‌گردد.
پاسخ اولیه به انتقادها
دکتر محسن ناصری، عضو هیات علمی دانشگاه تهران و مدیر پروژه تدوین سیاهه انتشار کلان‌شهرها در واکنش به گزارش انتقادی مرکز پژوهشهای مجلس درباره نتیجه حاصل از اجرای این پروژه به «دنیای‌اقتصاد» گفت: این گزارش به طور رسمی توسط سازمان حفاظت محیط‌زیست به عنوان سفارش‌‌‌دهنده این پروژه به بنده ارجاع نشده و قصد ندارم با این سبک نسبت به محتوای آن پاسخگو باشم؛ اما برای روشن شدن ابعاد ماجرا لازم است جزئیات پیشینه این پروژه برای تنویر افکار عمومی تشریح شود. وی با بیان اینکه در سال ۹۷ کنسرسیومی متشکل از ۱۱ دانشگاه برتر کشور از جمله دانشگاه تهران برای اجرای پروژه تدوین سیاهه انتشار هشت کلان‌شهر تشکیل شد، گفت: به این ترتیب سال مبنا در این پروژه سال ۱۳۹۶ در نظر گرفته شده که داده‌‌‌های مربوط به حوزه آلودگی در آن زمان موجود بود.
ناصری با بیان اینکه نقد صورت گرفته از سوی مرکز پژوهش‌‌‌ها نسبت به محتوای گزارش مذکور «بی‌‌‌اعتنا نسبت به واقعیت‌‌‌های موجود در کشور» است، یادآور شد: پروژه مذکور از ابتدا به لحاظ دقت در سه سطح تعریف شد، اما سازمان حفاظت محیط‌زیست بنا به هر دلیل تنها اجرای سطح اول این پروژه را به نتیجه رساند و آنچه اکنون منتشر شده نتایج همان سطح اولیه است. وی افزود: به دنبال تغییر دولت و سپس تغییر مدیریت در معاونت محیط‌زیست انسانی سازمان حفاظت محیط‌زیست، عملا اجرای فازهای دوم و سوم پروژه مذکور که دقت به مراتب بیشتری داشت، از دستور کار خارج شد. این در حالی است که در سطح دوم قرار بود سیاهه با استفاده از روش‌های منشایابی تدوین شود و در سطح سوم نیز مدل‌‌‌سازی‌‌‌های دقیق‌‌‌تر عددی صورت گیرد. اما در عمل تامین مالی اجرای فازهای دوم و سوم صورت نگرفت و کار متوقف شد.
نکته قابل تامل از نگاه مدیر پروژه تدوین سیاهه انتشار کلان‌شهرها که به اعتقاد وی از نگاه مرکز پژوهش‌‌‌ها مغفول مانده، این است که از میان هشت کلان‌شهر فقط تهران پیش از این سیاهه انتشار داشته و تدوین سیاهه برای بقیه کلان‌شهرها برای اولین بار صورت گرفته است. بنابراین جمع‌‌‌آوری اطلاعات برای اجرای حتی سطح اول این پروژه نیز بسیار دشوار بود؛ کمااینکه در دو یا سه کلان‌شهر اصلا مدل ترافیکی وجود نداشت و برای تخمین سهم انتشار آلاینده‌‌‌ها از منابع متحرک، تیم کارشناسی ناگزیر بود از تقریب‌‌‌های مهندسی ترافیک استفاده کند.
مقاومت دستگاه‌ها نسبت به افشای اطلاعات
موضوع دیگری که ناصری به آن اشاره کرد این بود که برای اجرای پروژه‌‌‌ای نظیر تدوین سیاهه در یک مقیاس بزرگ، نمی‌توان به طور مستقیم سراغ دقیق‌‌‌ترین روش‌ها رفت و باید تدقیق اطلاعات به صورت پلکانی صورت گیرد. از دشواری‌‌‌های پیش روی اجرای سطح اول این پروژه، مقاومت برخی دستگاه‌های مسوول نسبت به ارائه داده‌‌‌های موجود از وضعیت انتشار آلاینده‌‌‌های مربوط به منابع ساکن مستقر در اطراف شهرها بوده است؛ طوری که به گفته ناصری بعضا از زمان درخواست تا دریافت اطلاعات دو سال پیگیری صورت گرفته است. وی درباره کارکرد مطالعات سطح یک صورت گرفته که نتایج آن در اختیار سازمان حفاظت محیط‌زیست قرار گرفته است، گفت: از نظر هیات علمی دخیل در اجرای این پروژه، کیفیت اطلاعات گردآوری شده با متد علمی یکسان و قابل مقایسه برای هشت کلان‌شهر، برنامه‌‌‌ریزی کلان را مقدور می‌کند؛ ضمن اینکه این گزارش از پیوست‌‌‌های کمی اجتماعی و اقتصادی نیز ناظر بر اثرات آلودگی بر سلامت و هزینه‌‌‌هایی که به اقتصاد کشور تحمیل می‌کند، برخوردار است و در مجموع سطح و عمق این گزارش پتانسیل استفاده توسط سیاستگذاران کلان برای برنامه‌‌‌ریزی‌‌‌های بزرگ‌‌‌مقیاس را دارد.
وی خاطرنشان کرد: در شهرهای معتبر دنیا هر سه تا پنج سال، مطالعات سیاهه به‌‌‌روز و کسری مطالعات قبلی در گام‌‌‌های بعدی تکمیل می‌شود؛ کمااینکه در شهری مثل پاریس شاید بیش از هفت سیاهه منتشر شده که هر یک از آنها نسبت به نسخه قبلی یک گام جلوتر است. این عضو هیات علمی دانشگاه تهران با اشاره به اینکه گزارش سطح یک سیاهه انتشار بر اساس استاندارد خدمات مشاوره موجود در کشور و متناسب با آنچه سفارش‌‌‌دهنده در این سطح درخواست کرده بود تولید شده است، اظهار کرد: در فاز دوم قرار بود برداشت زمینی دقیق‌‌‌تر صورت بگیرد، اما آنچه اکنون منتشر شده مطالعه‌‌‌ای بر اساس داده‌‌‌های موجود در کشور است.
مدیر پروژه تدوین سیاهه انتشار کلان‌شهرها با بیان اینکه افزون بر گزارش ۱۰ جلدی مهیا شده، سامانه محاسبه موجودی انتشار به صورت آنلاین نیز ایجاد شد و در دسترس قرار گرفت، گفت: خاصیت مهم این سامانه امکان تست سناریوهای مختلف کیفیت هوا در کلان‌شهرها بود اما با توجه به اینکه سرور آن جابه‌‌‌جا و از دانشگاه تهران خارج شد، دسترسی برخط به آن دیگر در دانشگاه وجود ندارد، اما چنین ظرفیتی در قالب مطالعه مذکور ایجاد شده است. آرش میلانی، کارشناس محیط‌زیست و عضو سابق شورای شهر تهران نیز معتقد است مسیری که دولت قبل برای واگذاری پروژه به کنسرسیوم دانشگاهی طی کرده، مسیر درستی است. میلانی در گفت‌‌‌وگو با «دنیای‌اقتصاد» توضیح داد: از آنجا که ظرفیت شرکت‌های مهندسی مشاور محیط‌زیست در کشور ما هنوز پیشرفت لازم را نداشته، تکیه بر ظرفیت دانشگاه‌‌‌ها برای اجرای این پروژه علمی انتخاب درستی بوده که در دولت وقت صورت گرفته است و می‌توان این طور تعبیر کرد که سازمان حفاظت محیط‌زیست گزینه مطلوب‌‌‌تری پیش رو نداشته است.
اما در مورد ضعف‌‌‌های مربوط به گزارش نهایی، باید این واقعیت را در نظر گرفت که ما در کشور به شدت از ضعف اطلاعات رنج می‌‌‌بریم و در حوزه شاخص‌‌‌های مربوط به کیفیت هوا این عقب‌‌‌افتادگی اطلاعاتی به مراتب پررنگ‌‌‌تر است. میلانی به خودداری از انتشار عمومی داده‌‌‌های مربوط به کیفیت هوا به‌ویژه در صنایع مستقر در اطراف شهرها اشاره کرد. وی گفت: داده‌‌‌های این حوزه هیچ‌گاه شفاف و در دسترس نبوده و به این ترتیب حتی از منابع آلاینده نقطه‌‌‌ای هم که مجهز به دستگاه‌های پایش هستند، جمع‌‌‌آوری داده دشوار است؛ ضمن اینکه این دستگاه‌ها باید به طور مرتب بازتنظیم و کالیبره شود تا داده‌‌‌های حاصل از آنها قابلیت استناد داشته باشد. وی تاکید کرد با توجه به محرمانگی داده‌‌‌های مرتبط با آلودگی هوا، نمی‌توان از مراکز علمی انتظار داشت با دست خالی گزارش کامل‌‌‌تری از آنچه حاصل شده را تدوین کنند.
