زمان آزاد انسان ها اوقاتی است که به کار اجباری نمی پردازند اما مفهوم اوقات فراغت فراتر از کار نکردن است. فراغت با فعالیت فراغتی تعریف می شود. فعالیتی هدفمند که با انتخاب فرد انجام باعث تکامل فردیت وی شود. فراغت زیر مجموعه ای از وقت آزاد است که فعالیت هایی در جهت خود شکوفایی و ابراز وجود فرد در آن صورت می گیرد. اما آیا می توان گفت انسان ها فعالیت فراغتی خود را صرفاً با توجه به علاقه شخصی خویش انتخاب می کنند؟ مطالعات صورت گرفته در زمینه ی فراغت نشان داده است که هرچند فراغت فعالیتی است جدا از انتظارات اجتماعی، خانوادگی، دوستان و حکومت، اما انتخاب نحوه ی گذران فراغت بدون آن ها مقدور نیست. به عبارتی عوامل گوناگونی در انتخاب نحوه ی گذران فراغت دخالت دارد. علاوه بر آنچه گفته شد، زمان، فضا، ویژگی های سنی و جنسیتی، طبقه ی اجتماعی و در نهایت سلیقه و علاقه ی فردی عوامل تعیین کننده در انتخاب نوع گذران فراغت هستند.
مفهومی که ما از فراغت در ذهن داریم، تعریفی است که پس از انقلاب صنعتی و در پی بازتعریف قطب مقابل فراغت یعنی کار ارائه شده است. پیش از انقلاب صنعتی زمان کار و فراغت از یکدیگر قابل تفکیک نبوده است. قطعاً تنوع فعالیت های اوقات فراغت نیز مانند روزگار پس از انقلاب صنعتی نبوده است. فعالیت های مذهبی و رسومات خانوادگی بخش عمده ای از زمان آزاد افراد را به خود اختصاص می داد. انسان ها خود مسئول نحوه ی گذران فراغت خود بودند و نهاد یا نهادهایی وظیفه ی تدارک امکانات فراغتی را عهده دار نبود. در دوران معاصر کار و فراغت ترکیب زندگی انسان ها در جامعه ی صنعتی را می سازد. انسان ها کار می کنند و درآمد خود را در فعالیت های فراغتی مصرف می کنند. رمز پیوند نزدیک اقتصاد و فراغت در مصرف هرچه بیشتر و متنوع تر نهفته است. از این رو حجم سرمایه گذاری در این عرصه بسیار چشمگیر است. حوزه ی فراغت به منظور خلق امکانات متنوع و گزینه های گوناگون برای جذب انسان هایی با علایق و سلیقه های متفاوت، ارتباطی تنگاتنگ با رشد فناوری یافته است. مسلماً دخالت قدرت در عرصه ای با چنین حجم وسیع فناوری و سرمایه گذاری اقتصادی دور از انتظار نیست. پیوند فراغت با تکنولوژی، اقتصاد و قدرت ویژگی های متمایز فراغت در عصر حاضر است. ضمن اینکه سلیقه ها و خواست انسان ها در گذر زمان تحول یافته و شیوه ی گذران فراغت را دستخوش دگرگونی عمیق ساخته است. انسان ها در هر دوره ای درصدد انطباق علاقه و سلیقه های فردی خود با شرایط فرهنگی و اجتماعی هستند.
“پیک نیک” هرچند برای ایرانیان واژه ی غریبی است اما مفهوم آن به هیچ عنوان در فرهنگ ایرانی ناملموس نیست. پیک نیک را می توان شیوه ای از گذران اوقات فراغت در مکانی خارج از محل مسکونی و به خصوص فضایی باز و خارج از شهر و سرگرم شدن به صرف غذا، بازی، گفتگو و سایر تفریحات دانست. به این معنی ایرانیان از گذشته های دور تفریح و تفرج در طبیعت و صرف غذا و تنقلات به همراه خانواده و دوستان را یکی از اولویت های خود در روزهای خوش آب و هوا می دانسته اند. ” سیزده به در” یک آیین مذهبی در دین باستانی ایرانیان است. روز سیزده فروردین گشت و گذار خانوادگی در طبیعت و صرف غذا در کنار جویبارها لازمه ی دور شدن پلیدی و نحوست در طول سال شمرده می شد. این روز مصداق کامل یک پیک نیک در مفهوم اصلی آن است که با عناصر آب و سرسبزی و بازی مشخص می شود.
مردم آذربایجان نیز با مفهوم گشت و گذار و تفرج در فضای آزاد و صرف غذا در جمع خانوادگی ناآشنا نیستند. رفتن به صحرا در روزهای آفتابی و صرف غذاهایی چون آبگوشت، آش یا کباب از دیرباز در آذربایجان مرسوم است. ائل گؤلی از زمان ساخته شدن در عهد آق قویونلوها مکانی برای تفرج خانواده ها بوده است. ویژگی نمادین آب برای مردم آذربایجان باعث می شود اطراف آبگیرها و رودخانه ها همواره محلی مناسب برای گذران وقت شناخته شود. آبگیر بزرگ ائل گؤلی در میان باغ های وسیع اطراف تبریز فضایی ایده آل برای گردش به شمار می رفت.
ائل گؤلی در سال ۱۳۰۹ به شهرداری تبریز واگذار شد تا به عنوان تفرجگاه عمومی مورد استفاده قرار گیرد. پس از آن در این مکان تعمیرات اساسی صورت گرفت. مجموعه ی تفریحی ائل گؤلی با امکانات فراغتی متنوع به یکی از نمادهای تبریز تبدیل شد که علاوه بر شهروندان، تحسین بازدیدکنندگانی از سراسر ایران و گردشگران خارجی را برانگیخت.
دلیل انتخاب ائل گؤلی به عنوان میدان تحقیق را اینگونه می توان خلاصه کرد که اولاً نگارنده کاملاً با این مکان آشنا بوده و ثانیاً از لحاظ تسلط بر زبان بومی با مشکلی مواجه نبوده است. از سوی دیگر تبریز شهری است که در کنار ویژگی های کاملاً مدرن، تا حد زیادی تحت تأثیر فرهنگ سنتی است. تلفیق سنت و مدرنیته در تمامی زمینه ها نمایان است اما آشکارترین جلوه ی آن را در رفتارهای فراغتی شهروندان می توان مشاهده کرد. قطعاً مهمترین انگیزه ی نگارنده در انتخاب ائل گؤلی، سهیم شدن در تولید ادبیات علمی آذربایجان و رشد فرهنگی آن بوده است. به نظر نگارنده، تلاش علمی برای شناخت فرهنگ یک قوم ، ضامن بقا و بالندگی آن قوم است.
این پژوهش به موضوع پیک نیک پرداخته است. پدیده ای که از گذشته های دور یکی از شیوه های گذران اوقات فراغت به شمار می آمده و ریشه در باورهای مذهبی ما داشته است. پیک نیک در ایران گاه به صورت یک جشن نمادین برگزار می شده است مانند گشت و گذار روز سیزده فروردین در طبیعت. با گذر زمان و تحولاتی که در عصر جدید در شکل تقسیم زمان و مکان به وجود آمد، طبعاً شکل پیک نیک نیز تغییر یافت. این پژوهش به موضوع خاصی در ائل گؤلی تأکید دارد و آن پدیده ی پیک نیک شبانه است. پیک نیک شبانه روشی است که خانواده ها برای تلفیق کار مدرن و تقویت پیوندهای خویشاوندی در پیش گرفته اند. گردش و تفریح در این مکان از گذشته های دور همواره در ساعات روز و برای صرف ناهار بوده است. اما در حال حاضر پیک نیک در شب و برای صرف شام انجام می شود. بدیهی است هر ابداعی برای ایجاد و استمرار خود علاوه بر انگیزه ی انسان ها ابزار و شرایطی نیاز دارد. این شرایط به وسیله ی رشد تکنولوژی فراهم شده است. پیک نیک شبانه به مدد فناوری نور مصنوعی و حمل و نقل سریع و آسان، بقا یافته است. مانند دیگر عرصه های فراغت، پیک نیک شبانه نیز از دخالت اقتصاد و قدرت مصون نمانده است.
برای مطالعه ی همه جانبه ی پیک نیک شبانه، ابتدا توصیفی دقیق از مکان آن ارائه می دهیم. سپس زمان و فضا را مورد بررسی قرار داده رابطه ی انسان را با هریک نشان می دهیم. زمان انجام پیک نیک های شبانه به تفکیک فصول، روزهای هفته و ساعات روز در فصل مربوط به زمان بحث می شود. تقسیم بندی های مختلف فضایی در مورد خاص ائل گؤلی موضوع بحث فصل فضا را تشکیل می دهد. اما آنچه در تحقیقات انسان شناسی بیشترین اهمیت را دارد انسان و رابطه ی آن با فضا و زمان است. در فصل مربوط به کنشگران ابتدا دسته بندی دقیقی از بازدیدکنندگان ائل گولی انجام داده و سپس رابطه ی هر یک از این دسته ها را با فضا ها و زمان مورد مطالعه قرار داده ایم.
در این نوشتار ویژگی های فراغت در دوران جدید را با تأکید بر ائل گؤلی و پیک نیک شبانه بررسی نموده ایم. رابطه ی میان رشد تکنولوژی و استقبال شهروندان از ائل گؤلی و روی آوردن به پیک نیک شبانه در بحث تکنولوژی در ائل گؤلی مطرح شده است. در این بحث می بینیم که فناوری نورپردازی و حمل و نقل چگونه بر رواج پیک نیک شبانه اثرگذار بوده است. بحث اقتصاد در ائل گؤلی به رابطه ی میان این مکان تفریحی و اقتصاد شهری می پردازد. در این مبحث به اشتغال زایی در عرصه ی فراغتی ائل گؤلی نیز اشاره کرده فهرستی از مشاغل رسمی و غیر رسمی و نحوه ی اثرگذاری آن ها بر پیک نیک شبانه ارائه نموده ایم. در بحث قدرت و فراغت ابتدا وظایف دولت در تجهیز امکانات فراغتی و تأمین امنیت در مجموعه ی ائل گؤلی و سپس اهداف دولت شامل کسب مشروعیت و اعتماد از سوی مردم و تلاش برای تقویت وحدت ملی و قومی را مطرح نموده ایم. منظور از قدرت صرفاً دولت نبوده است. در ادامه ی همین مبحث با تکیه بر مشاهدات و مصاحبه ها در میدان تحقیق قدرت را در سطح کنشگران پیک نیک شبانه مورد تحلیل قرار داده ایم.
فصول پایانی رساله ی حاضر به طور اخص به موضوع پیک نیک شبانه می پردازد و مؤلفه های آن را در مقایسه با پیک نیک روزانه برمی شمارد.
