تازه‌‌‌ترین گزارش واحد اطلاعات اکونومیست از «شاخص زیست‌پذیری شهرهای جهان» گویای آن است که شرایط زندگی در شهرهای سراسر جهان از وخامت ناشی از همه‌گیری کووید-۱۹ به طور کامل بهبود یافته است. این گزارش شرایط زندگی را در ۱۷۳ شهر منتخب جهان بر اساس ۵ معیار رتبه‌بندی می‌کند؛ که شامل ثبات، مراقبت‌‌‌های بهداشتی، فرهنگ و محیط‌زیست، آموزش و زیرساخت شهری هستند. وین پایتخت اتریش در این گزارش به عنوان زیست پذیرترین شهر جهان معرفی شده است.

این گزارش، نسخه ۲۰۲۳ فهرست سالانه از بدترین و بهترین شهرهای جهان برای سکونت به لحاظ شاخص کیفیت زندگی یا همان شاخص شهر زیست‌‌‌پذیر است که حاوی دست‌‌‌کم سه پیام است.

پیام اول که به اوضاع شهری در ایران مربوط می‌شود، مربوط به وضعیت تهران است. تهران در نسخه ۲۰۲۲ این گزارش، جزو بدترین شهرهای جهان برای زندگی شناخته شد به‌طوری که در بین ۱۷۲ شهر منتخب در نسخه پارسال، رتبه تهران، ۱۶۳ شد؛ یعنی شهر دهم در لیست بدترین‌‌‌ها. تهران امسال از لیست بدترین‌‌‌ها خارج شده اما همچنان در رنکینگ شهرهای زیست‌‌‌پذیر، جزو شهرهایی قرار دارد که کیفیت زندگی در آنجا پایین است. پیام دوم این گزارش، رابطه معکوس بین توسعه فیزیکی شهر و کیفیت زندگی است به‌طوری که، ‌‌‌عمده شهرهای دارای بهترین وضعیت برای زندگی، جزو شهرهای کوچک و متوسط قرار دارند. پیام سوم نیز اثر تورم عمومی بالا بر افت کیفیت زندگی است.

هانوی و کوالالامپور نیز 20 و 19 پله ارتقا یافته‌‌‌اند. بررسی‌‌‌های واحد اطلاعات اکونومیست نشان می‌دهد که پیشرفت‌‌‌های پس از همه‌گیری کرونا در آموزش و نمرات مراقبت‌‌‌های بهداشتی در سراسر آسیا، آفریقا و خاورمیانه از دلایل اصلی افزایش استانداردهای زندگی در سال‌جاری بوده‌‌‌اند. در انتهای جدول زیست‌پذیری شهرهای جهان دمشق پایتخت سوریه قرار گرفته است. این شهر بیش از یک دهه است که به لحاظ زیست‌پذیری بدترین شهر جهان رتبه‌بندی می‌شود. طرابلس یک پله از دمشق بالاتر است، با وجود این به لحاظ امتیاز، 10 امتیاز از دمشق بالاتر است. کی‌‌‌یف پایتخت اوکراین نیز با وجود تلاش‌هایش برای محافظت از خود در برابر اثرات جنگ، در میان 10 کشور پایین رتبه‌بندی قرار دارد.  یافته‌‌‌های واحد اطلاعات اکونومیست همچنین نشان می‌دهد از پنج معیار مورد بررسی برای زیست‌پذیری شهرهای جهان، تنها امتیاز «ثبات» به طور میانگین در 2023 کاهش داشته است. امتیاز‌‌‌های «ثبات» در بسیاری از شهرهای اروپای شرقی که در سال گذشته به دلیل نزدیکی به اوکراین کاهش یافته بود، افزایش داشته است. با وجود این، ثبات در شهرهای دیگر بدتر شده است. اعتصاب کارگران در یونان، تظاهرات بازنشستگی در فرانسه و درگیری‌‌‌ها در اسرائیل و پرو، امتیازات این کشورها را کاهش دادند. تورم نیز می‌تواند منجر به کاهش بیشتر امتیازات ثبات باشد و در نتیجه به امتیازهای کلی زیست‌پذیری در شهرهای جهان در سال آینده آسیب وارد کند.

اما چرا وین برای چهارمین بار متوالی در طول پنج سال گذشته زیست‌پذیرترین شهر جهان معرفی می‌شود؟ روزنامه «دنیای‌اقتصاد» سال گذشته بر اساس مطالعه‌‌‌ای که روی نظام شهرسازی و اقتصاد مسکن شهر وین انجام شده بود گزارشی منتشر کرد، که نشان می‌‌‌داد کیفیت زندگی ساکنان این شهر با لذت بردن از ساختمان و محله‌‌‌ای که در آن سکونت دارند ارتباط مستقیم دارد؛ و درعین حال زندگی در خانه راحت، ارزان و ایمن، باعث شادی و احساس امنیت ساکنان می‌شود. سیاست‌‌‌های شهری و مسکن در وین، همه این ویژگی‌‌‌ها را برای سکونت شهروندان فراهم کرده است. نتایج این تحقیق که در فایننشال تایمز به چاپ رسیده است نشان می‌دهد 60‌درصد ساکنان وین در «مسکن با کیفیت بالا و در استطاعت» زندگی می‌کنند که الزاما مسکن ملکی نیست، بلکه بخش قابل‌توجهی از آنها در واحدهای مسکونی اجاره‌‌‌ای با عنوان «مسکن اجتماعی» سکونت دارند که با عمده این خانه‌‌‌ها در دیگر کشورهای اروپایی یک تفاوت معنی‌‌‌دار دارد. مسکن اجتماعی یا همان واحدهای مسکونی اجاره‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای ارزان در وین دارای سه ویژگی اجاره ‌‌‌‌‌‌‌‌‌بهای پایین، امکانات بالاتر از سطح متعارف و چهره (نما) مطلوب است که باعث شده این مجتمع‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها از «برچسب خانه‌‌‌‌‌‌‌‌‌های فقیرنشین» در امان بماند و در عین حال، بدون شکل‌‌‌گیری شکاف طبقاتی در محله‌‌‌‌‌‌‌‌‌های مسکونی و اجاره‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای، ساکنان مسکن اجتماعی از طیف‌‌‌های مختلف، احساس خوبی برای سکونت در آنها داشته باشند. بر اساس شاخص فقر مسکن هبیتات -دفتر اسکان بشر ملل متحد- مسکن در استطاعت به معنای «سهم زیر ۳۰درصدی هزینه اجاره از کل هزینه‌‌‌‌‌‌‌‌‌های زندگی» است. نتایج مطالعه درباره الگوی تامین مسکن ارزان در وین مشخص می‌کند که طی حدود یک قرن گذشته سیاستگذار با درآمد حاصل از مالیات ملکی توانسته منابع و اعتبارات موردنیاز برای ساخت انبوه مسکن اجاره‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای را در وین تامین کند و در عین حال به یک خط‌‌‌‌‌‌‌‌‌قرمز از بابت «کیفیت زندگی» در تامین مسکن ارزان پایبند بوده است. در حال حاضر متوسط اجاره‌‌‌‌‌‌‌‌‌بهای ماهانه آپارتمان یک خوابه با امکانات در وین حدود   ۶۵‌‌‌‌درصد سایر پایتخت‌‌‌‌‌‌‌‌‌های مهم اروپایی است.

ایران «شهر ممتاز» ندارد

یک صاحب‌نظر ارشد شهری با بیان اینکه در کشور «شهر ممتاز» نداریم، گفت: در این شرایط نمی‌توانیم انتظار بهبود رتبه تهران یا دیگر شهرهای برجسته کشور در رتبه‌‌‌بندی‌‌‌های جهانی زیست‌‌‌پذیری و کیفیت زندگی را داشته باشیم. حسین ایمانی‌جاجرمی در گفت‌‌‌وگو با «دنیای‌اقتصاد»، با اشاره به اینکه جایگاه تهران در رتبه‌‌‌بندی‌‌‌های سالانه اکونومیست از زیست‌‌‌پذیری شهرها چندان تفاوتی با سال یا سال‌های قبل پیدا نمی‌‌‌کند، گفت: واقعیت این است که جریان عمومی شهرسازی در تمام شهرهای کشور چه پایتخت و دیگر شهرهای بزرگ و چه حتی شهرهای نسبتا کوچک به یکدیگر شبیه بوده و بر پایه تخریب محیط‌زیست، تراکم فروشی و بی‌‌‌توجهی به زیرساخت‌‌‌ها و روساخت‌‌‌های موردنیاز زندگی شهری شکل گرفته است.

 به عبارت دیگر مساله امروز توسعه شهری در ایران، بی‌‌‌توجهی به کیفیت زندگی است. وی بیان کرد: در الگوهای رایج توسعه شهری در کشور ما، حتی آنچه مبنای روابط اجتماعی شهروندان با یکدیگر را تشکیل می‌دهد، مانند پارک‌‌‌های عمومی، زمین‌‌‌های بازی و امکانات تفریحی کودکان و نظایر آن، در توسعه شهری جدید شهرهای کشور تقریبا حذف شده است. نمونه بارز آن را می‌توان در نحوه شکل‌‌‌گیری منطقه 22 تهران به‌عنوان یکی از نمونه‌‌‌های متاخر توسعه شهری جدید مشاهده کرد که اتفاقا در جریان ایجاد و توسعه این منطقه، ظاهرا تنها چیزی که برای سیاستگذار شهری مهم نبوده، کیفیت زندگی است. ایمانی جاجرمی با بیان اینکه هماهنگی با محیط‌زیست و اهمیت به شاخص‌‌‌های محیطی به کلی از ملاحظات شهرسازی و توسعه شهری حذف شده است، گفت: آنچه در توسعه شهرها اهمیت دارد، فقط مسکن‌‌‌سازی است که نشأت‌گرفته از نیاز مالی شهرداری‌‌‌ها به تامین منابع برای پرداخت حقوق و اجرای پروژه‌‌‌های جاری است. در نبود منبع درآمد سالم و پایدار برای شهرداری‌‌‌ها، چه بخواهیم و چه نخواهیم این زیست‌‌‌پذیری و کیفیت زندگی است که از ملاحظات سیاستگذاران حذف می‌شود. مدیران شهری برای داشتن منابع مالی موتور ساخت‌وساز را تا جایی که بتوانند روی دور تند روشن نگه می‌‌‌دارند و نتیجه این مدل توسعه شهری، چیزی جز افت کیفیت زندگی برای ساکنان آن نیست.

وی با بیان اینکه یکی از متغیرهای مهم در گزارش اکونومیست از زیست‌‌‌پذیری شهرها مساله دسترسی به مسکن در استطاعت است، گفت: در نبود جریان سالم توسعه شهری، ساخت‌وسازها حتی به تامین مسکن در استطاعت برای اقشار مختلف جامعه منجر نشده است؛ طوری که مسکن در ایران به نوعی حتی جایگزین «پول ملی» شده است. در واقع هر فردی که پولی در اختیار داشته باشد، درصدد است آن را بلافاصله به یک دارایی پایدار دیگر تبدیل کند تا به این ترتیب حفظ ارزش کند. پول اگر پول بماند تحت‌تاثیر تورم خورنده قرار می‌گیرد؛ اما اگر تبدیل به مسکن یا در وهله دوم تبدیل به دارایی‌‌‌های دیگر مثل خودرو شود، ارزش آن حفظ خواهد شد. در نهایت به واسطه روندی که در اقتصاد کشور طی شده، دسترسی به مسکن دشوار شده و قطعا این موضوع در پایین بودن رتبه تهران و شهرهای شمالی کشور تاثیرگذار بوده است. این صاحب‌نظر ارشد شهری در عین حال نقدهایی را به گزارش اکونومیست وارد دانسته و با بیان اینکه در این گزارش‌‌‌ها برداشت‌‌‌های عمومی از اطلاعات کلی و در دسترس از شرایط زندگی در شهرهای ایران مورد استفاده قرار گرفته است، گفت: ما در کشور به تولید و انتشار «گزارش ملی کیفیت زندگی در شهرها» نیاز داریم تا بتوانیم پی ببریم واقعا چه روندی در شهرها در حال طی شدن است؛ در غیر‌این صورت در نبود اطلاعات شفاف از وضعیت شهرها نمی‌توان نسبت به آنچه رخ می‌دهد قضاوت دقیقی داشت.  ایمانی‌جاجرمی پیشنهاد داد وزارت راه و شهرسازی یا در یک مدل بهتر یک نهاد بی‌‌‌طرف مانند جامعه مهندسان شهرساز یا حتی دپارتمان‌‌‌های شهرسازی قوی در دانشگاه‌‌‌های کشور با تعریف شاخص‌‌‌های بومی کیفیت زندگی مبتنی بر تفاوت‌‌‌های فرهنگی، نسبت به ارزیابی و انتشار دوره‌‌‌ای این گزارش در شهرهای کشور اقدام کنند.