مبانی طراحی پارک علم و فناوری

پارک علم و فناوری (Science park) سازمانی است که به وسیله متخصصان حرفه‌ای اداره می‌شود و هدف اصلی آن افزایش ثروت جامعه از طریق تشویق و ارتقاء فرهنگ نوآوری و افزایش توان رقابت در میان شرکتها و مؤسساتی است که متکی بر علم و دانش در محیط پارک فعالیت می‌کنند. برای دستیابی به این هدف، یک پارک علمی با ایجاد انگیزش و مدیریت جریان دانش و فناوری در میان دانشگاه‌ها، مراکز پژوهش و توسعه، شرکتهای خصوصی و بازار، ایجاد و رشد شرکتهای متکی بر نوآوری را از طریق مراکز رشد و فرایندهای زایشی تسهیل می‌نماید. پارکهای علمی همچنین خدماتی با ارزش افزودهٔ بالا و فضاهای کاری و تأسیسات مناسب و کیفی به مؤسسات مستقر در پارک ارائه می‌نمایند.

پارکهای علم و فناوری در سراسر دنیا با هدف کلی توسعه فناوری و کسب و کارهای دانش محور تشکیل شده‌اند و با توجه به وضعیت محیطی و سیاستگذاریهای کلان در سطح داخلی و خارجی پارک، چشم‌اندازها و مأموریتهای متفاوتی را دنبال میکنند. این پارکها دارای مکانیسمهای زیرساختی مهمی هستند که باعث انتقال یافته های تحقیقات دانشگاهی و تولید دانش مضاعف شده، در نهایت عامل تسریع رشد اقتصادی در سطح ملی و منطقه ای میشوند. این مهم به صورت گسترده ای در کشورهای مختلف دنیا به عنوان یک اصل به رسمیت شناخته شده است. در بسیاری از موارد، پارکهای فناوری موجب ایجاد شغل، رشد درآمد و درگیر شدن در صنایع دارای رشد میشوند. از طرفی، پارکهای فناوری و مراکز رشد برای تجزیه و تحلیل در سطح ملی یا محلی در زنجیره ارزش کارآفرینی، لینکهای مهمی به شمار می آیند.

در تعریفی دیگر در مورد پارک فناوری آمده است: پارک فناوری واحدی است که:

با مؤسسات آموزشی و پژوهشی در ارتباط است.
زیرساخت‌ها و خدمات پشتیبانی، خصوصاً مستغلات و فضاهای اداری را برای واحدهای تجاری فراهم می‌نماید.
وظیفه انتقال فناوری را بر عهده دارد.
وظیفه توسعه فناوری را بر عهده دارد.

مقیاس مطرح شده در خصوص پارکهای فناوری، مقیاس شهری است و برای آنکه بتوان بهترین خدمت و کمک را به این پارکها ارائه داد، باید به عنوان یک فضای شهری در بستری اجتماعی- مکانی مورد توجه قرار گیرند. این بدان معنی است که مطالعه فضای فیزیکی باید همراه معنای اجتماعی و روانشناختی آن فضا بررسی شود. در کتاب حاضر هرچند ارجحیت با مقیاس شهری است، اما مقیاس معماری و جزئیات نیز دارای درجه اهمیت خاصی بوده و طراحی پارک فناوری به مثابه یک فرآیند اجتماعی- مکانی با رویکردی جامع و پویا به زمینه و بستر در نظر گرفته شده است. هدف نگارنده از این نوشتار، بهتر شناخته شدن مبانی برنامه ریزی کالبدی و طراحی بهتر پارکهای فناوری بوده است تا هم به ارتقای سطح دانش بینجامد و هم به پیشبرد علم و فناوری در جامعه ایران کمک کرده باشد.

اهداف پارک فناوری:

ازجمله اهداف ایجاد پارک‌های فناوری، افزایش نوآوری تکنولوژیک، توسعه اقتصادی و اشتغال‌زایی متخصصان است و بسیاری از سیاستگذاران از پارک‌های فناوری به عنوان بخشی از یک راهبرد اندیشمند و هماهنگ برای توسعه ملی یا منطقه‌ای نام می‌برند.
اگرچه هر شهر یا کشوری ممکن است دلایل متفاوتی برای ایجاد پارک‌های فناوری داشته باشد، ولی عموما هدف اولیه از تشکیل یک پارک فناوری افزایش تعداد شرکت‌های کوچک و متوسط دانش‌محور است تا در یک محیط اقتصادی به فعالیت بپردازند. از این شرکت‌ها به عنوان پشتوانه بخش خصوصی برای کمک به تنوع اقتصادی نام برده می‌شود.
کشورهای در حال توسعه که تجربه چندانی در زمینه فناوری ندارند، ممکن است از پارک‌های فناوری جهت جذب سرمایه‌گذاری خارجی برای ایجاد شغل و همچنین افزایش درآمدهای مالیاتی استفاده کنند.

جایگاه پارک علم و فناوری:

عدم تکمیل زنجیره ساختاری صنعت و دانشگاه، یکی از موانع توسعه علمی و اقتصادی کشورهاست. این امر موجب پیدایش شهرک‌ها و پارک‌های علم و فناوری از دهه 1960 ابتدا در آمریکا و پس از آن در دیگر کشورهای جهان گردید که در ابعاد مختلف و با طیف گسترده ای از شرح وظایف به عنوان حلقه ای از زنجیره اقتصاد مبتنی بر فناوری توسعه یافتند.
امروزه پارک‌های علمی، تحقیقاتی و فناوری نقش بسیار عمده‌ای در پیشبرد اقتصاد جهان ایفا می‌کنند. پارک‌های علم و فناوری علاوه بر امکان فعالیت شرکت‌های کوچک و متوسط دانش محور و کارآفرین در یک محیط اقتصادی، بستر لازم را جهت انتقال و توسعه فناوری،تولید با ارزش افزوده بالا، جذب سرمایه‌گذاری خارجی و ورود کارآفرینان و واحدهای صنعتی به بازارهای جهانی را فراهم می‌نماید.

جایگاه پارک‌های علم وفناوری در توسعه کشورها:

نهاد اجتماعی و حلقه ای از زنجیره توسعه اقتصادی مبتنی بر فناوری
راهبردی هماهنگ برای توسعه ملی یا منطقه ای
جایگاه شکل گیری و توسعه بسیاری از پدیده های نوظهور فناورانه
ایفا کننده نقش محوری در توسعه اقتصادی کشورها
جایگاه توسعه نوآوری‌های دانش محور از طریق موسسات کوچک و متوسط

انواع پارک‌های علمی و فناوری:

تعریف واحدی از پارک‌ها یا شهرک‌ها در جهان وجود ندارد و کشورها بر اساس مقتضیات و نیازهای خود به ایجاد پارک‌ها اقدام می‌‌کنند.

در یک تقسیم‌بندی کلی پارک‌های علمی و فناوری را می‌توان به سه دسته تقسیم کرد:

مراکز رشد شرکت‌ها و موسسات (انکوباتورها) که جهت شرکت‌های نوپا و Start up می‌باشد.
پارک‌های علمی و فناوری که بیشتر شرکت‌ها و موسسات تحقیقاتی و فناوری و انکوباتورها در آن حضور دارند.
شهرک‌های علمی و تحقیقاتی که متشکل از چندین پارک، دانشگاه و مراکز مسکونی می‌باشد.

ویژگی‌های اصلی پارک‌های علمی و فناوری:

صنایعی که در این پارکها تأسیس می‌شوند، صنایع سبک و تکنولوژیک هستند. این صنایع، ارزش افزوده بالایی را تولید کرده و درعین حال فاقد سر و صدا و آلودگی بوده و به محیط‌ زیست، آسیب نمی‌رسانند.
این مجتمع ها محل تمرکز مجموعه ای از فعالیتهای به هم پیوسته اند. یعنی فعالیتهای درون این پارکها (مجتمع ها) با هم رابطه تنگاتنگ دارند و درصورت لزوم می‌توانند به یکدیگر خوراک علمی و پژوهشی بدهند.
فضای این مجتمع ها، پارک ‌مانند است و محوطه آنها بسیار زیبا، ساختمانها معمولاً با ارتفاع کم و مجهز به انواع امکانات تفریحی و خدماتی می‌باشد. تراکم ساختمانها نیز کم است.
بخش عمده ای از واحدهای فعال در پارکها معمولاً کوچک و نوبنیادند و صاحبان آنها را پژوهشگران تشکیل می‌دهند. البته بسیار اتفاق می‌افتد که شرکتهایی همانند آی. بی‌.ام و سونی هم شعبه تحقیق و توسعه خود را به این پارکها منتقل کنند.
از جنبه جمعیتی (دموگرافیکی) افرادی که در این پارکها کار می‌کنند افراد متخصص و ماهری هستند (نظیر مهندسان، دانشمندان، پزشکان و کارشناسان تحقیق و توسعه) که عمدتاً در مشاغل تکنیکی، پژوهشی و مدیریتی ممتاز به کار مشغولند.

سرویس‌های ممتازی که در پارک‌های علمی و فناوری ارائه می‌شوند:

آموزش:

وجود دانشگاه‌ها (یا داشتن پایگاه‌هایی در آنها) و مراکز تحقیقاتی و محققین ورزیده، زمینه را برای برگزاری دوره‌‌های آموزش کلاسیک در حد ممتاز (فوق‌ لیسانس و دکترا) و نیز دوره‌‌های آموزشی تخصصی در رشته‌های مختلف را با کمترین هزینه ممکن فراهم می‌کند.

اطلاعات:

وجود مرکز یا مراکز اطلاع ‌رسانی مدرن، این امکان را به وجود می‌آورد که اطلاعات در زمینه‌ های مختلف از طریق نشریات و کتب موجود در کتابخانه‌ ها و یا بانکهای اطلاعاتی به هنگام در اختیار پژوهشگران قرار گیرد. در غالب پارکها و شهرک‌های علمی و فن آوری پست الکترونیکی برای انتقال اطلاعات از طریق شبکه‌ های جهانی، کاملاً فعال است. به علاوه مدیریت این پارک‌ها به طور پیوسته برگزاری سمینارها و کنفرانس‌های مورد نیاز را در دستور کار خود دارد.

ثبت و اختراعات:

در پارک‌ها و شهرک‌های علمی و فناوری این امکان به سادگی فراهم است که حاصل ابداعات و نوآوری های پژوهشگران به نام خود آنان ثبت و حقوق آنان محفوظ بماند.

معیارهای مکان‌یابی پارک‌های علمی و فناوری:

محلی که برای احداث این پارک‌ها انتخاب می‌شود، بایستی دارای شرایط معینی باشد که اهم آنها از این قرارند:

وجود ساختار علمی و فنی مناسب: ساختار علمی و فنی مناسب عمدتاً به وجود دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی در منطقه بستگی دارد.
وجود زیرساخت صنعتی و اقتصادی مناسب: تحقق این شرط تابع وجود شرکت‌ها و مؤسسات صاحب فن آوری بالا و یا شرکت‌های معمولی طالب فن آوری بالا است.
وجود سطح زندگی مناسب: تحقق این شرط منوط به وجود شبکه‌‌های حمل و نقل (نزدیکی به فرودگاه، مترو یا اتوبان)، شبکه‌ های مخابراتی، فعالیت‌های فرهنگی و هنری و سرویس‌های بهداشتی و آموزشی است.
وجود منابع لازم برای تأمین نیروی کار متخصص و پشتیبانی‌کننده، نزدیک بودن به بازارهای منطقه‌ای، ملی و حتی بین ‌المللی.

خدمات قابل ارائه به مراکز مستقر در مرکز رشد:

شاخص‌ترین مزیت استقرار موسسات فناور و هسته‌های پژوهشی در مرکز رشد، بهره برداری از شرایط تجمیع و هم افزایی پژوهشی در مجاورت سایر پژوهشگران و امکان حضور در فضایی میان رشته ای و میان بخشی است.
به علاوه با توجه به تدارک زیر ساختارهای ضروری و با ارزش افزوده در محیط پارک و مراکز رشد امکان ارائه خدمات پشتیبانی تخصصی و عمومی به شرح ذیل به منظور کاهش هزینه ها و میزان ریسک فعالیت بر اساس تعرفه ای مصوب نیز پیش بینی شده است.

خدمات عمومی:

خدمات اسکان، دسترسی به تلفن و دورنگار، مبلمان اولیه فضاها، کارپردازی و خدمات دبیرخانه‌ای
امکان استفاده از اتاق‌های کنفرانس، تجهیزات سمعی و بصری، سرویس ایاب و ذهاب.

خدمات اطلاع رسانی:

کتابخانه، اینترنت، مراکز اطلاع رسانی، نرم افزارهای مهندسی، شبکه محلی LAN.

خدمات مشاوره‌ای و آموزشی:

مشاوره‌های مدیریتی، مالی و بازرگانی، خدمات حسابداری و حقوقی، برگزاری سمینار و یا دوره‌های آموزش مورد نیاز برای شرکت‌های نوپا.

خدمات فنی و تخصصی:

ارائه خدمات فنی مهندسی، استفاده از امکانات آزمایشگاهی و کارگاهی نظیر آزمایشگاه صنایع غذایی، بیوتکنولوژی، شیمی، مواد و سرامیک، برق و الکترونیک، مکانیک، کارگاه ماشین ابزار و پایلوتهای تولید محدود.