پرويز كردواني
استاد گروه جغرافيا دانشگاه آزاد اسلامي واحد علوم و تحقيقات
ونوس مورد غفاري
دانش آموخته كارشناسي ارشد جغرافيا و برنامه ريزي توريسم دانشگاه آزاد اسلامي واحد علوم و تحقيقات تهران
چكيده:
شهرها و فضاهاي شهري نيز به مشابه بسياري از مصنوعات بشري و در اثر گذشت زمان شرايط و موقعيت هاي اقليمي، اتفاقات و حوادث گوناگون دست خوش فرسودگي در كالبد و در برخي موارد عملكرد خود گشته اند. توجه به بهسازي و نوسازي بافت هاي تاريخي شهر و به طور كلي دخالت در بافت قديم همواره يكي از مسائل اساسي شهرهاي تاريخي و شهرهايي كه داراي هويت و روحيه خاص بوده اند مي باشد. متخصصين، كارشناسان مسائل شهري، مسئولين امور در شهر اصفهان سال هاست كه در جهت بهسازي و نوسازي بافت قديم تلاش نموده و راهكارهايي نيز ارائه كرده اند، كه وضعيت فعلي بافت كهن اصفهان بازتاب همين راهكارها بوده است.
اصلي ترين هدف و راهبرد اساسي اقدامات مداخله اي براي بهسازي و نوسازي بافت تاريخي و طراحي آنها بازگرداندن اين مجموعه به چرخه زندگي است. زنده ماندن بافت در گرو فعاليت و مشاركت آن در زندگي جاري در شهر است، و تنها از اين رو مي توان به امور نوسازي و احيا بافت هاي تاريخي شهر و طراحي در محورهاي تاريخي را با رويكرد توريسم محوري اجرا و موفقيت اين امر را تضمين كرد و مي تواند در جذب و فعال سازي گردشگري شهر تاريخي چون اصفهان بسيار موثر واقع گردد. هدف اين مقاله، توان هاي محورهاي تاريخي، فرهنگي و گردشگري شهر اصفهان در جذب گردشگر مورد بررسي قرار گرفته است.
واژه هاي كليدي: بافت كهن، بهسازي و نوسازي، بافت تاريخي، گردشگري، اصفهان
مقدمه
فضاهاي شهري بويژه، محدوده بافت هاي تاريخي و قديمي به علت وجود جاذبه هاي نوستالژيك، معماري، فرهنگي و بناهاي ارزشمندي كه نمادي از شرايط اقتصادي، اعتقادي و اجتماعي آن دوران مي باشد از مقاصد مهم گردشگري به شمار مي روند. شهر تاريخي اصفهان به عنوان يكي از مهمترين جاذبه ها و مقاصد گردشگري شناخته شده و به صراحت جايگاه اين شهر و اهميت شاخص ترين ابنيه هاي تاريخي آن به عنوان يكي از جاذبه هاي شناخته شده كشور در دنيا مي باشد. اصفهان با توجه به قدمت و ويژگي هاي خاص جغرافيايي، شيوه هاي معماري و ساختاري خاصي است و در كالبد شهرهاي تاريخي نقش بسيار مهمي بر عهده دارد و هر ساله پذيرايي تعداد زيادي توريسم داخلي و خارجي است. مرمت شهري و نوسازي و احياء فضاهاي تاريخ ي جهت بازگرداندن اين محورها به چرخه زندگي با رويكرد توريسم محوري در شهر مي تواند از جمله جالب ترين جاذبه هاي شهري قرار گيرند و گردشگران را به سوي خود جذب كنند. آنچه بايد مورد توجه قرار بگيرد اين است كه هدف نوسازي بافت هاي تاريخي شهري چيزي فراتر از اقدامي كالبدي- فضايي با رويكرد صرفاً سكونتي است. نوسازي و احيا شهري عملي فرهنگي است كه سعي در انتقال ارزش هاي كالبد يافته به آينده دارد و اين انتقال همراه حفظ ارزش هاي پايدار كهن و ابنيه هاي تاريخي در بافت هاي تاريخي است. توجه به نوسازي و احيا بافت ها ضرورتي است كه نه تنها به لحاظ كالبد و عملكرد بلكه به لحاظ اقتصادي اجتماعي، فرهنگي و گردشگري از اهميت قابل توجهي برخوردار مي باشد. محورهاي تاريخي گردشگري شهر اصفهان از قابليت ها و توان هاي بالايي جهت جذب گردشگر را دارند، اگر با رويكرد توريسم محوري در اين محورها اقدامات نوسازي و احيا صورت گيرد مي توانند به صورت فضاي پويا قرار گرفته و پاسخگوي نيازهاي گردشگران شهر مي باشند. مرمت، نوسازي و احيا و باز زنده سازي بناهاي تاريخي محورها با تغيير كاربري آن ها يا بدون تغيير كاربري در آن نقش بسيار مهمي در زمينه توريسم شهر خواهد داشت. اقدامات نوسازي و احيا بافت هاي تاريخي با هدف جذب گردشگر در شهر اصفهان فراگير نبوده و خلاء هايي در اين زمينه مشاهده مي شود، نوسازي و احيا بافت هاي تاريخي محورهاي تاريخي، فرهنگي و گردشگري اصفهان به صورت تك بنا صورت گرفته است. عدم امنيت، كمبود خدمات و تاس يسات شهري عدم برخورد مناسب با توريسم توسط مردم ساكن بافت، عدم مشاركت مردم، عدم حسن تعلق مردم ساكن بافت ها در برخي محورها سبب بروز مشكلاتي شده و سبب شده تا اقدامات نوسازي و احيا آن ها را با مشكل و موانع برخورد كنند.
تعريف توريسم
در دهه هاي اخير مفهوم توريسم گسترش بيشتري يافته و قلمرو وسيعي را در بر گرفته است. بر اساس تعريف سازمان جهاني توريسم به كليه فعاليت هاي افرادي اطلاق مي شود كه به مكان هايي خارج از محيط عادي خود به منظور گذراندن ايام فراغت، انجام كار و ساير هدف ها، براي مدت كمتر از يك سال مي روند.
توريسم در معناي وسيع آن، علاوه بر گروه اشاره شده، شامل افرادي مي شود كه در ارتباط با كار و حرفه خويش سفر مي كنند و آنان كه فعاليت هاي علمي و تحقيقاتي انجام مي دهند. توريسم مجموعه تعامل هايي است كه در فرآيند جذب و ميهمانداري، بين توريست ها، سازمان هاي مسافرتي، دولت مبدا، دولت هاي ميزبان و مردم محلي برقرار مي شود . به اين ترتيب دامنه ي تاثيرگذاري بر محيط و تاثيرپذيري آن از محيط بسيار وسيع تر مي شود اين جديدترين تعريفي است كه از طرف سازمان جهاني توريسم ارائه شده است. در تعريف گردشگري و تعيين قلمرو آن بايد گروه هاي مختلفي كه در اين صنعت مشاركت دارند و از آن تاثير مي پذيرند را لحاظ كرد.
شهر
تعريف جامعي از شهر كه بتوان شامل كليه شهرهاي جهان باشد مشكل است، چرا كه شهرها به سيستم اقتصاديو اجتماعي، همسان وابسته نبوده و نكات مشتركي بين آنها وجود ندارد تا مبنايي براي تعريف عام شمول شهرهاباشد.تعاريف موجود در مورد شهر محور قومي دارد و عموماً بر اساس شهر مدرن غربي استوار است و در واقعشهرها كانون هايي هستند كه در آنها آدمي به تصرف و استفاده از كره خاكي دست يافته است . و هم بر نواحياطراف خود تأثير مي گذارد و هم از آن تاثير مي پذيرد. شهرها نمودار احتياجات اقتصادي آدمي هستند و بر اساساين احتياجات بسط و توسعه مي يابند. بطور كلي نمي توان تعريف جامعي از شهر به دست آورد زيرا با گذشت زمان سيماي شهرها خواه ناخواهدستخوش تغيير و تحول شده و هميشه مبتني بر يك اصول و شالوده ثابتي نخواهد بود. امروزه در شناخت شهر از روستا ملاك هائي از قبيل ابعاد اكولوژيكي، شرايط شغلي، خصيصه هاي اجتماعی،اقتصادي و فرهنگي بيش از ساير ملاكها مورد تأكيد قرار مي گيرد.
بافت شهري
بافت شهر عبارت است از دانه بندي و درهم تنيدگي فضاها و عناصر شهري كه به تبع ويژگي هاي محيط طبيعي به ويژه توپوگرافي و اقليمي در محدوده شهر يعني بلوك ها و محله هاي شهري به طور فشرده يا گسسته و با نظميخاص جايگزين شده اند.
بافت تاريخي
بافت تاريخي از مهم ترين بخش هاي هويتي هر جامعه محسوب مي شود و پيدايش آن پيرو اطاعت از ساختارهاي اقليمي و فرهنگي است. مجموعه اي منسجم از معماري، فرهنگ، اقتصاد و تبادلات اجتماعي يك ساختار شهري با پيشينه تاريخي باعث مي شود كه بافت هاي تاريخي به مرور زمان پديد آيند. لازمه اين پيدايش اهميت بخشيدن به اقليم و توجه به فرهنگ هاي بومي منطقه است. بافت تاريخي شهرها داراي مشخصاتي چون قدمت تاريخي، بافت فشرده و در هم تنيده مي باشد، وجود بافت تاريخي متمايز از ساير بافت هاي شهر بر اهميت و جذابيت آن شهر مي افزايد و كل بافت تاريخي شهر را به عنوان يك جاذبه مطرح مي كند.
موقعيت جغرافيايي شهر اصفهان
شهر تاريخي اصفهان با پيشينه ي غني تاريخي و بار عظيم تمدني، از گذشته هاي دور مورد توجه بوده شهر اصفهان به عنوان يكي از مهمترين جاذبه ها و مقاصد گردشگري شناخته شده و با توجه به جايگاه اين شهر و اهميت شاخص ترين ابنيه هاي تاريخي آن را مي توان نگين ارزشمند تمدن ايراني نام گذاشت. بدون ترديد اصفهان يكي از مهم ترين شهرهاي تاريخي جهان است كه آوازه اي در گسترده ي گيتي دارد . اصفهان شهر – موزه اي است كه دستاوردهاي ارزشمند دوره هاي مختلف تاريخي را بصورت عيني و ملموس به نمايش گذاشته و از اين رو اين شهر را پايتخت فرهنگي نام داده اند. شهر اصفهان، مركز استان اصفهان با پهنه اي حدود 21 هزار و 500 هكتار در عرض 32 و 38 درجه عرض شمالي و 40 و 51 درجه طول شرقي قرار دارد. ارتفاع شهر اصفهان از سطح دريا 1575 متر است. اين شهر در مسير برخورد راه هاي شمالي و جنوبي ايران قرار دارد و از جايگاه استراتژيكي قابل ملاحظه اي برخوردار مي باشد. شهر اصفهان با طول جغرافيايي 40 و 39 و 51 شرقي و عرض جغرافيايي 32 و 30 و 38شمالي و در ارتفاع 1575 متر از سطح دريا در فاصله 414 كيلومتري جنوب تهران واقع شده است اين شهر كه در جلگه اي از آبرفت هاي زاينده رود بر دامنه شرقي كوه هاي زاگرس قرار دارد، داراي مساحتي معادل 250 كيلومتر مربع و مركز استان اصفهان مي باشد.
شكل شماره 1- نقشه موقعيت شهر اصفهان در استان اصفهان و كشور ايران
ساختار كالبدي و اقدامات نوسازي و بهسازي شهر اصفهان با رويكرد توريسم محوري شهر اصفهان داراي وسعت زيادي از بافت هاي منسجم تاريخي است كه در منطقه يك، سه، پنج و شش، گسترده شده اند ، و از يك پارچگي بالايي برخوردار مي باشند. در شهر اصفهان از سال 1379 كه سازمان نوسازي و بهسازي تاسيس شد رسماً به اقداماتي در جهت نوسازي و بهسازي بافت هاي تاريخي اين شهر پرداخته شده است.
وسعت بافت هاي فرسوده در شهر اصفهان 2200 هكتار، كه از اين وسعت 1300 هكتار بافت هاي تاريخي واجدارزش تاريخي است (كه در جذب توريسم اين شهر نقش مهمي را ايفا مي كنند.) در اين شهر قرار دارد . در ابتدا هدف از اين اقدامات، مرمت و نوسازي وبهسازي ابنيه هاي خاص، تك بناها و برخي از خيابان هاي تاريخي بود با گذشت زمان اهداف به صورت گسترده تري به كار خود ادامه داد.
به دليل گستردگي اين بافت ها و وسعت زياد آن ها در مناطق مختلف شهر، سازمان نوسازي وبهسازي اصفهان براي سهولت در اجراي پروژه ها اقدام به محوربندي اين بافت ها كرد، و بافت هاي تاريخي اين شهر را به نه محور تقسيم كرد و اقداماتي در زمينه حفظ ميراث فرهنگي، جلوگيري از تخريب ابنيه هاي تاريخي، حفظ ساختمان هاي با ارزش و معرفي معماري اصيل وسنتي اين شهر، شيوه زندگي گذشتگان، بالا بردن سطح اجتماعي و فرهنگي، برقراري امنيت اجتماعي و…انجام شد و در 5 سال گذشته با توجه به قابليت هاي گسترده اي در برخي از اين محورها وجود دارد با هدف گسترده تري و با رويكرد توريسم محوري، جهت جذب توريسم و افزايش مدت اقامتتوريسم در اين شهر اين اقدامات را به صورت گسترده تري انجام داده است.
با بهره برداري از چند پروژه و ادغام سازمان ميراث فرهنگي با سازمان گردشگري و صنايع دستي و هم فكري اين سازمان ها در زمينه توسعه صنعت توريسم اين شهر به اين موضوع توجه قابل ملاحظه اي كردند و اهداف خود را به طور گسترده تري با عمل نوسازي و بهسازي در جهت جذب توريسم و افزايش مدت اقامت توريسم در اين شهر تاريخي پي گير شدند.
نوسازي و بهسازي بافت هاي فرسوده شهر اصفهان
اصفهان در حال حاضر 2200 هكتار بافت فرسوده قديمي دارد كه 1300 هكتار از اين ميزان را بافت هاي فرسوده ي داراي ارزش تاريخي در بر مي گيرد؛ و در سال 1385 بيش از 50 ميليارد ريال براي بازسازي و احياي اين بافت هاي فرسوده هزينه شده است.
»بودجه ي سازمان نوسازي و بهسازي طي ده سال فعاليت اين سازمان، از 15 ميليارد ريال فراتر نرفته بود كه نياز به احياي بافت هاي فرسوده باعث شد اين بودجه به 50 ميليارد ريال افزايش پيدا كند«
مرمت، نوسازي و بهسازي بافت هاي فرسوده زير نظر سازمان هاي شهرداري، ميراث فرهنگي و سازمان نوسازي و بهسازي شهر اصفهان است كه به طور مستقيم به فعاليت در اين زمينه مي پردازند، و سازمان عمران و مسكن سازان، شركت عمران و بهسازي شهر و سازمان مسكن و شهرسازي غير مستقيم در اين زمينه فعاليت مي كنند و سازمان هاي اصلي را همراهي و ياري مي نمايند. و همچنين شركت هاي مهندسي مانند شركت مهندسين نقش 24 توريسم و رويكرد نوسازي در طراحي بافت هاي تاريخي شهري / كردواني و غفاري جهان پارس، شركت مهندسين اتك و … با ارائه طرح ها و طرح هاي تفضيلي در اين امر ياري دهنده سازمان ها هستند.
در سال هاي اوليه فعاليت سازمان نوسازي و بهسازي در اصفهان تضاد شديدي ميان سه دستگاه اجرايي دست اندركار (سازمان هاي اصلي) اين امر حاكم بود كه در نهايت منجر به تخريب بناها و بخش اعظمي از بافت هاي تاريخي در نقاط مختلف شهر گرديد، و سبب فرسودگي بيشتر بناهاي شد كه نياز به مرمت و بهسازي و نوسازي داشتند.
شكل شماره 2- محورهاي تاريخي- فرهنگي و گردشگري اصفهان
نه محور تاريخي فرهنگي در اصفهان به شرح زير توسط سازمان نوسازي و بهسازي مورد مداخله قرار گرفته است:
محور تاريخي فرهنگي جويباره ( 2900 متر است، در منطقه سه و در جهت شمال شرق شهر واقع گرديده است).
محور خواجه نظام الملك- هارونيه ( داروالبطيخ) 1088 متر است در منطقه سه و در جهت شمال شرقي شهر واقع گرديده است.
محور تاريخي فرهنگي جماله ( 1052 متر است در منطقه سه و در جهت شمال و ش مال شرقي شهر واقع گرديده است)
محور تاريخي و فرهنگي ميدان عتيق- در دشت ( 1023 متر است در منطقه سه و در جهت شمال و شمال شرقي شهر قرار دارد)
محور علي قلي آقا- بيدآباد ( 2180 متر است، واقع در منطقه يك و در جهت شمال غربي شهر قرار دارد).
محور تاريخي فرهنگي بازار بزرگ كه در منطقه سه و در شمال شرقي شهر است.
محور محله ي صفوي (حسن آباد- پشت ميدان نقش جهان كه در منطقه سه و در شمال و شمال شرقي شهر قرار دارد)
محور تاريخي فرهنگي گردشگري جلفا( 1052 متراست در منطقه پنج ودر جهت جنوب غرب شهرقرار دارد).
محور تاريخي فرهنگي خواجو (تخت فولاد) كه در منطقه شش در جهت جنوب شرق شهر اصفهان است .
ارزيابي و بررسي نقاط قوت و ضعف به اقدامات نوسازي و بهسازي با رويكرد توريسم محوري
ارزيابي و بررسي نقاط قوت وضعف اقدامات نوسازي و بهسازي با رويكرد توريسم محوري در طراحي بافت هاي تاريخي پروژه هاي نوسازي و بهسازي در هر اصفهان براي حفظ بافت تاريخي اين شهر صورت گرفته است.اين اقدامات بااهداف خرد و كلان جهت رفاه ساكنين بافت ها، بهبود و برنامه ريزي شهر، جذب توريسم، جلوگيري از تخليه بافت هاي تاريخي، حفظ ابنيه ها و محورهاي واجدارزش تاريخي، امنيت اجتماعي و …. به اجرا در آمده است.
جمع بندي و نتيجه گيري
نوسازي و بهسازي در بافت هاي تاريخي شهر اصفهان با رويكرد توريسم محوري با بررسي نوسازي در بافت هاي تاريخي شهر اصفهان با رويكرد توريسم محوري چنين نتيجه گيري مي كنيم. بافت هاي تاريخي واجد ارزش تاريخي، بخشي از پيكره و بدنه شهر اصفهان هستند كه داراي ارزش هاي كالبدي، عملكردي اقتصادي، فرهنگي و … اند كه با قابليت هاي خود مي توانند در جذب توريسم اين شهر نقش مهمي را ايفا كنند.
بافت هاي تاريخي جز سرمايه هاي ملي به شمار مي آيند كه حفظ و نگه داري اين بافت ها و ارتقاي كيفيت قابليت هاي آن ها با اهداف خاص مي تواند سبب ارتقاي سرمايه هاي ملي گردند.
اين بافت ها و كالبد و ساختار آن ها در معرض تمهيدات بنيادي بوده و چاره انديشي براي رفع اين مشكلات و تهديدات از راه تشخيص اصولي مسائل و چالش هاي اين بافت ها ضروري است.
اغلب بافت هاي تاريخي شهر اصفهان در مركز اين شهر تاريخي و كهن واقع شده، كه همان هسته هاي اوليه و بافت تاريخي و قديمي شهر هستند، كه شناسنامه ي كالبدي شهر و آيينه ي تمام نماي رويدادها و دگرگوني هاي بافت هاي تاريخي در گذر زمان (از هنگام پيدايش تا به امروز) محسوب مي شوند.
با شناسايي روش اساسي و شيوه ي درست مداخله در بافت هاي تاريخي واجد ارزش در شهر اصفهان، كه از طريق پي جويي پيشينه ي دخالت هاي انجام گرفته در دوره هاي مختلف تاريخي، شكل گيري، فرم و استخوان بندي و حيات آن ها بدست آمده است.
بستر بافت هاي تاريخي شهر اصفهان كه عملاً بستري براي تقابل روابط فرهنگي- تاريخي اين شهر با جهان مي باشد، با شهرسازي جديد و امروز حاكم در شهر با مفهوم غير بومي اش كه به بافت هاي تاريخي اين شهر ارزش واقعي آن ها را حفظ نمي كند و با يك كلام كه قديمي اند و معضل خواندن آن ها به تخريب اين بافت ها اقدام مي كند.
بهسازي و نوسازي بافت هاي تاريخي در شهر اصفهان ضرورتي است كه با توجه به معماري غني و منحصر به فرد اين شهر كه سرشار از زيبايي است و اين هنر سبب بوجود آمدن ابنيه هاي تاريخي با ارزش اين شهر مي باشد كه در تمام نقاط شهر گسترده شده اند و در برخي محورها منسجم قرار گرفته اند (محور جلفا، محور ميدان نقش جهان) با ايجاد تغييراتي در پايه ريزي فضاي كالبدي محورهاي تاريخي اقدامات نوسازي صورت گيرد.
در سال هاي اخير توجه و عنايت مسئولان اجراي به رويكرد نوسازي و بهسازي محله هاي كهن و همچنين بافت هاي تاريخي در شهر اصفهان بيشتر شده است و در نتيجه ايده ها و اهداف تازه اي در اين زمينه پديد آمده است.
البته نبايد اين نكته را نديده بگيريم كه در اكثر محورها به مرمت تك بناهاي تاريخي بسنده شده است.
يكي از اهدافي كه به تازگي در زمينه اقدامات نوسازي محورهاي تاريخي اصفهان صورت گرفته، هدف جذب گردشگر و افزايش مدت اقامت او در شهر است.
البته برنامه ريزي هاي كه با رويكرد توريسم محوري باشد به صورت مجرا اجرا نگرديده است و برنامه اي كه مستقيم به رويكرد توريسم نوسازي محورها و بافت هاي تاريخي و طراحي در اين بافت ها باشد با توجه به قابليت هاي و پتانسيل هاي اين شهر نداشته ايم و گردشگري يكي از اهداف اين اقدامات به حساب مي آيد.
اقدامات نوسازي در بافت هاي تاريخي شهر اصفهان، مي تو اند سبب بوجود آوردن امكانات و توان هاي بالقوه ي بافت ها شود.
اين امكانات و توان ها عبارتند از:
دسترسي به مراكز اصلي شهر
بوجود آوردن امكانات خدماتي و تاسيساتي شهري
پيدا كردن موقعيت مناسب در فضاي شهر و امكان ايفاي نقش موثر
رسيدن به درك مشترك (نهادها، ارگان ها و سازمان هاي ذي ربط) براي ايجاد تحول در وضع موجود بافت ها و توجه به مقوله ي نوسازي بافت هاي تاريخي
با توجه به بررسي نقاط قوت و ضعف اقدامات نوسازي در طراحي بافت هاي تاريخي شهر اصفهان مي توانيم چنين نتيجه گيري كنيم كه براي توريسم اين شهر و اقامت آن كدام محورها قابليت بيشتري را دارد.
با در نظر گرفتن قابليت هاي بافت هاي تاريخي شهر و محوربندي آن ها با عنوان فرهنگي – تاريخي و گردشگري محورهاي ميدان نقش جهان، جلفا و درصد كمي جويباره براي جذب توريسم (با اقدامات نوسازي صورت گرفته و ارتقاي اين اقدامات با رويكرد توريسم محوري) قابليت هاي بيشتري را نسبت به ساير محورهاي ذكر شده دارند.
(با در نظر گرفتن وضع موجود) و محورهاي ديگر بيشتر داراي قدمت تاريخي و با ارزش هستند. در راستاي اين اقدامات (نوسازي و بهسازي با رويكرد توريسم محوري) مي توانيم به ارتقاي سطح م حورهاي كه قابليت دارند كمك كرده و باقي محورها را آماده سازي كنيم. (با بالا بردن سطح فرهنگ و رفع مشكلات فرهنگي كه محورها دارند)
با برنامه ريزي نوسازي محورهاي تاريخي با رويكرد توريسم در ميدان نقش جهان، جلفا و تا حدودي جويباره مي توانيم زودتر به نتيجه دلخواه رسيده و با مشكلات كمتري مواجه مي شويم.
با جواب (مثبت) گرفتن در محورهاي قابليت دار، راحت تر و سريع تر مي توانيم براي ديگر محورها برنامه ريزي كنيم.
اگر با رويكرد توريسم به نوسازي و طراحي بافت هاي تاريخي شهري در شهر تاريخي و با ارزشي چون اصفهان كه داراي ويژگي هاي منحصر به فرد نيز مي باشد توجه بيشتري شود و با قابليت هاي تاريخي فرهنگي و توريستي اين شهر، مي توانيم در جذب توريسم اين شهر بسيار موفق باشيم.
منبع
فصلنامه جغرافيايي سرزمين؛ www.noandishaan.com
