حمام شيخ بهايي

يکي از کارهاي شيخ بهائي ساختن گرمابه اي است که به احتمال نزديک به يقين از روي ايدهء شمع خودکار احمدبن موسي بن شاکر خراساني ساخته شده است . طرز کار اين شمع خودکار و تهيه ابگرم حوضچهء سربينه حمام مذکور با مراجعه به شکل و دستخط و ترسيم احمدبن موسي بن شاکر خراساني بخوبي مشهود است ,نسخه اصلي کتاب او که فقط در موزه ها و کتابخانه هاي واتيکان , برلين , لندن , ترکيه موجود است , مکانيسم و عمل کار ان بدين طريق است که شرح داده مي شود:

يک سيستم سفالينه لوله کشي زيرزميني حدفاصل آبريزگاه مسجد جامع و اين حمام وجود داشته که با روش مکش طبيعي گاز‌هايي چون متان و اکسيد‌هاي گوگردي به مشعل خزينه حمام هدايت مي شده و به عنوان منبع گرما در مشعل مي‌سوخته و يا اينکه مستقيما اين گازها را از مواد زايد دفع شده در خود حمام جمع آوري مي‌کردند و مورد استفاده قرار مي‌دادند.

در جريان مرمت خانه شيخ بهايي در همان نزديکي در کف زمين تنپوشه‌هاي سفالي و چاه‌هاي مرتبطه و يک لوله آزمايش پيدا شده بود که احتمال مي‌دهند مربوط به طراحي حمام باشد. همچنين طبق مطالعاتي که توسط باستان‌شناسان و متخصصين انجام شده است معلوم گرديده که فاضلاب شهر اصفهان توسط لوله‌هاي جمع آوري فاضلاب وارد خزينه حمام مي‌شده است و طبق محاسبات دقيقي که شيخ بهايي انجام داده بود و با طراحي خاص خزينه، اين فاضلاب تبديل به گاز متان مي‌شد که قابل سوختن است. لجن‌هاي ته نشيني نيز به عنوان کود آلي مورد استفاده قرار مي‌گرفت. شيخ بهايي با محاسباتي که انجام داده بود، حجم لجن را براي توليد بيوگاز مشخص کرده بود و گفته بود که اگر لجن به اندازه‌اي که خود مشخص کرده بود برسد مي‌توانيد مقدار مشخصي از لجن را به عنوان کود استفاده کنيد. براي برداشت اين لجن اضافي برنامه دقيقي ترسيم شده بود و در هر زماني ميزان برداشت اهالي هر منطقه‌اي مشخص بود.

گاز توليد شده توسط فاضلاب بوسيله شعله‌هايي که تعبيه شده بود مخزن آب حمام را گرم مي‌کرد. پس از گذشت چندين سال و ضعف حکومت آن زمان که پايتخت ايران، اصفهان بود کشاورزان بدون برنامه و خارج از نوبت از اين لجن‌ها برداشت نمودند تا به عنوان کود استفاده نمايند و بدين جهت بود که اين شعله‌ها خاموش شدند.

ساخت مسجد چھار باغ به روي لجنزار

کار مھم ديگر شيخ بھائي بناي مسجد مشھور چھار باغ است که چون در مسير يکي از کانالھاي اب زاينده رود قرار داشت و امکان پي ريزي ساختمان عظيم و سنگي آن مواجه با اشکال ميگرديد و ساختمان مذکورھم نمي توانست روي سطح مرداب و لجن ھاي موجود در اطراف آن قرار گيرد و امکان ھر گونه خطر براي ساختمان و علي الخصوص براي ديوارھاي جانبي گنبد و مناره ھا وجود داشت ( اين کانال ھنوز از وسط مدرسه چھارباغ اصفھان عبور ميکند) دست به يک ابتکار زد . شيخ براي اجراي صحيح اين کار پيشنھاد کرد که نخست مقدار زيادي زغال چوب به ضخامت 2 متر در سرتاسر پي ساختمان پراکنده گردد و پس از کوبيدن زغال در کف پي ھا روي انرا با ساروج و شفته پر کرده و پي ھاي ساختمان را روي ساروج و شفته مذکور بنا نمايند . اين روش که عبارت است از استفاده از زغال چوب براي پي ساختمانھاي روي مرداب و لجن زار است بعدھا مورد توجه اروپائيان قرار گرفت و پي و شالوده ساختمانھاي عظيم خود را بدين طريق ساختن و ھنوز ھم در بعضي از نقاط به ھمين روش عمل مي کنند . ظمنا” چون بايد ملات گل ساختمان مسجد بھم در آميخته و با پا و ساير وسايل بخوبي مخلوط شود و از انجا که ھر چه ملات بيشتر پا بخورد چسبندگي گل بھتر شده و خوب عمل ميايد , از اين لحاظ به دستور شيخ بھائي ابتکاري براي ھر چه بيشتر پا زدن گل ھا بکار برده شد که ملات بناي مسجد ھر روز زير پاي مردم و کودکان اھل اصفھان بلاوقفه پا بخورد و بھم مخلوط و آميخته گردد . ابتکار شيخ بھائي اين بود که دستور داد که ھر روز صبح چند سکه طلا را در خاک ملات ھا بريزند و سپس گل ساخته و به مردم اطلاع دھند که بيايند و سکه ھا را براي خود بيابند . مردم گروه گروه گل ملات ھا را از صبح لگدمال کرده و تا غروب آن روز تعدادي سکه براي خود مي جستند و بدين طريق گل ملات ھا کاملا بھم اميخته و به قول معمارھا عمل مي آمد , يعني ھمين کاري که امروزه ھم براي گل خاک رس کاشي سازي به وسيله ماشين ھاي مکانيکي مخلوط کن انجام ميگيرد . ( البته امروز اين بناء به مدرسه چھارباغ مشھور است )

مدرسه چهارباغ كه به نام مدرسه سلطاني مدرسه مادر شاه نيز ناميده ميشد، آخرين بناي تاريخي باشكوه عهد صفويه در اصفهان است، كه براي تدريس و تعليم طلاب علوم ديني در دوره آخرين پادشاه صفويه ، شاه سلطان حسين از سال 1116 تا 1126 هجري ساخته شده است و درختهاي چنار كهنسال و نهر آبي كه در آن جريان دارد، بر زيبايي تزئينات نفيس كاشيكاري آن افزوده و بناي مزبور را بسيار فرح بخش و روح نواز نموده است.

از نظر تناسب معماري و زيبايي طرح كاشيكاري، گنبد مدرسه چهارباغ بعد از گنبد مسجد شيخ لطف الله قرار دارد، ولي در مجلل آن كه با طلا و نقره تزئين شده است ، از لحاظ زرگري، طلا كاري، طراحي و قلم زني در نظر استادان بزرگ امروز اين فن نيز ، شاهكاري از صنايع ظريفه است و نظير ندارد.

مدرسه چهارباغ از لحاظ كاشيكاري هم، انواع مختلف اين فن را مانند كاشهاي هفت رنگ، معرق، گره سازي، پيلي و معقلي را در خود جاي داده است و در حقيقت موزه كاشيكاري اصفهان مي باشد.

محراب با شكوه، منبر يكپارچه مرمري، حجره مخصوص شاه سلطان حسين، كاشيكاري بي نظير مد خل مدرسه، خطوط نستعليق كتيبه ها و پنجره هاي چوبي آلت بري شده از قسمتهاي بسيار جالب و تماشايي اين بناي نفيس تاريخي است .

كاروانسراي مادر شاه كه مجللترين اقامتگاه مسافرين سه قرن پيش بوده و متصل به ساختمانهاي مدرسه چهارباغ ، در ضلع شرقي آن است، هم اكنون تبد يل به مهمانسراي باشكوهي به نام مهمانسراي عباسي شده است و يقيناً از لحاظ سبك معماري در بين هتلهاي درجه اول دنيا در زمان حاضر بي نظير و منحصر به فرد است و احيا و ايجاد اين مجموعه عظيم معماري، خود عامل مؤثري در جلب جهانگردان بسوي شهر تاريخي اصفهان شده است.