تا پیش از تاسیس پالایشگاه آبادان در سال ۱۲۹۱ش/ ۱۹۱۲م، ساکنان بومی جزیره آبادان (عبادان) در بافت روستایی جزیره در خانه‌های گلی از راه کشاورزی (کشت گندم، جو و تخیلات)، دامداری، ماهی‌گیری و داد و ستد با عراق و شیخ‌نشین‌های سواحل جنوبی خلیج‌فارس، زندگی ساده‌ای را می‌گذراندند. با کشف نفت در مسجدسلیمان در سال ۱۲۸۷ش/ ۱۹۰۸م و تاسیس پالایشگاه آبادان در سال ۱۲۹۱ش / ۱۹۱۲م و تاسیسات بندری، ناگهان جزیره آبادان از نیروی کار مهاجر خارجی و ایرانی که خواهان استخدام در پالایشگاه نفت بودند، پر شد. مهندسان و کارشناسان انگلیسی شرکت نفت انگلیس و ایران همزمان با احداث پالایشگاه، برای اسکان نیروی کار اقدام به برپایی کمپ‌های کارگری و سپس احداث منازل مسکونی کردند. نخستین کسی که برنامه خانه‌سازی را در آبادان آغاز کرد، داوید سون بود. او که ماموریت تسطیح اراضی جزیره آبادان را برای احداث پالایشگاه بر عهده داشت، برای سکونت همراهانی که با او به این جزیره آمده بودند، با وارد کردن آجر از بصره و کراچی، نخستین خانه مسکونی را احداث کرد. مدیران شرکت نفت بعدها خانه‌سازی را در شرکتشهر آبادان در سطح وسیعی ادامه دادند. هدف آنها از احداث مسکن، نگه‌داشتن کارگران در محیط کار به منظور پیشبرد اهداف و مقاصد اقتصادی بود. با وجود این، احداث منازل مسکونی در آبادان با فراز و نشیب‌هایی همراه بود، به طوری که از آغاز تا سال ۱۳۱۲ش/ ۱۹۳۳م برنامه خانه‌سازی در آبادان چندان پیشرفتی نداشت و به لحاظ معماری نیز فاقد سنت‌ها و عناصر ایرانی بود. با انعقاد قرارداد ۱۳۱۲ش/ ۱۹۳۳م برنامه خانه‌سازی شرکت نفت شتاب بیشتری به خود گرفت و منازل مسکونی بسیاری برای کارکنان در آبادان احداث شد. در این بازه زمانی سنت‌های ایرانی در دستور کار طراحان و معماران شرکت نفت قرار گرفت که نتیجه آن ظهور سبک‌های التقاطی غربی و ایرانی در معماری منازل مسکونی بود. شرکت نفت انگلیس و ایران سه نوع منزل مسکونی شرکتی برای کارکنان خود طراحی و احداث کرد که شامل بنگله‌ها یا منازل مدیران عالی‌رتبه، منازل کارمندی و منازل کارگری می‌شد. این منازل از لحاظ معماری کاملا با یکدیگر متفاوت بودند، ولی از لحاظ کیفیت مصالح، طراحی و معماری هوشمندانه و نظارت دقیق اشتراکاتی داشتند. بنابراین مجموع این عوامل را باید راز ماندگاری ۱۰۰ساله این منازل برشمرد.
بررسی کارکردهای شرکت نفت
شرکت نفت، منازل مسکونی را بر اساس اقلیم و عوامل طبیعی و نیز درجه و رتبه شغلی کارکنان طراحی و احداث می‌کرد. همچنین تاکید زیادی بر مجتمع‌سازی، شبیه‌سازی و تفاوت و تبعیض در معماری منازل مسکونی داشت و معتقد بود خانه‌های متفاوت و غیرهم‌شکل، کارکنان را به کار و تلاش بیشتری برای دستیابی به خانه‌های بزرگ‌تر وامی‌دارد که نتیجه آن سود بیشتر برای صاحبان نفت بود. با این مقدمه به بررسی و تحلیل کارکردهای شرکت نفت انگلیس و ایران در طراحی و معماری منازل مسکونی شرکت نفتی آبادان از سال ۱۲۹۱ش/ ۱۹۱۲م تا ۱۳۳۰ش/ ۱۹۵۱م می‌پردازیم.
موقعیت جغرافیایی آبادان
جزیره آبادان از لحاظ موقعیت جغرافیایی از شمال به خرمشهر و رود کارون، از مشرق به رودخانه بهمنشیر و اراضی مسطح و باتلاقی، از جنوب به خلیج‌فارس و از مغرب به اروندرود محدود است. این موقعیت جغرافیایی، آبادان را به صورت جزیره‌ای درآورده است که تنها ارتباط آن با خشکی از طریق پل است. طول این جزیره ۴۶کیلومتر و عرض آن بین ۳ تا ۲۰کیلومتر است و در مختصات جغرافیایی ۴۸درجه و ۱۷دقیقه طول شرقی از نصف‌النهار گرینویچ و ۳۰درجه و ۲۰دقیقه عرض شمالی قرار دارد و ارتفاع آن از سطح دریا ۵متر است.
منازل مسکونی شرکت نفت آبادان
طراحان و مهندسان شرکت نفت انگلیس و ایران در طراحی و معماری منازل مسکونی شرکت-شهر آبادان نکاتی را حائز اهمیت قرار دادند. نکته اول، توجه به مساله اقلیم و تاثیرات عوامل طبیعی بر معماری بود. در واقع طراحان و معماران با در نظر گرفتن شرایط اقلیمی و جغرافیایی آبادان، الگوی معماری خاصی را برای این شرکت- شهر طراحی و اجرا کردند. از جمله عوامل اقلیمی و طبیعی که بر اساس آن منازل مسکونی طراحی و احداث شد، عبارت بودند از: جزیره بودن آبادان، جلگه‌ای بودن و داشتن سطح صاف و هموار، وزش بادهای شرجی به همراه رطوبت بالا، همجواری با رودخانه‌های بهمنشیر، اروندرود و کارون و همجواری با خلیج‌فارس. بدون تردید طراحی بناهای مسکونی در آبادان متاثر از اقلیم بوده و در واقع اقلیم، جهت معماری را تعیین می‌کرده است. به طور نمونه به دلیل شدت زیاد آفتاب در سمت شرق و غرب لازم بود ساختمان‌‌‌ها فرمی کشیده داشته باشند و به شکل مکعب‌مستطیل در امتداد محور شرقی-غربی قرار گیرند. این فرم از نظر ایجاد کوران در داخل ساختمان و کاهش رطوبت هوای داخلی فرم مطلوبی به شمار می‌آید. نکته دوم اینکه تیپولوژی منازل مسکونی شرکت نفت آبادان بر اساس درجه و رتبه شغلی کارکنان طراحی و احداث شده بود، به طوری که محله سبز و خرم بریم در کنار اروندرود با منازل وسیع و مجلل به مقامات بلندپایه انگلیسی، محله بوارده با خانه‌های نسبتا مرفه به مدیران درجه دوم و محله‌های بهمنشیر، فرح‌آباد و بهار با خانه‌های کوچک‌تر و ساده‌تر به کارگران عادی اختصاص یافته بود. وجود پالایشگاه و صنعت نفت موجب چنان اختلاف طبقاتی در جامعه آبادان شده بود که مانند آن در دیگر شهرهای ایران به چشم نمی‌خورد. بر همین اساس، منازل مسکونی شرکت نفت آبادان یکدست و یک‌شکل نبودند. به طور نمونه، منازل مسکونی کارمندی به لحاظ معماری، طرح، ابعاد، امکانات رفاهی و فضای سبز قابل مقایسه با منازل کارگری نبودند.
تیپولوژی منازل مسکونی شرکت نفت آبادان
در بازه زمانی ۱۲۸۷ش/ ۱۹۰۸م تا ۱۳۳۰ش/ ۱۹۵۱م، منازل مسکونی شرکت نفت آبادان را می‌توان به سه گروه دسته‌بندی کرد:
۱) «بنگله‌ها» یا منازل مدیران عالی‌رتبه انگلیسی: معماری این منازل با طرح باز و قطعات وسیع و فضای سبز برای کارمندان عالی‌رتبه و خارجی‌ها طراحی و احداث شده است. متراژ این خانه‌ها در محله بریم هزار مترمربع بود. همچنین در بریم خانواده‌هایی که بتوانند چهار تا پنج اتاق را در اختیار بگیرند ۸۰/ ۱درصد بود.
۲) منازل کارمندی: این منازل در محله «بوارده» قرار داشت و طراح و معمار آنها نیز جیمز مالیسن ویلسون بود. این خانه‌ها به کارمندان سطوح میانی و پایین (از گرید۵ به پایین) اختصاص داشت. متراژ این منازل بین ۵۰۰ تا ۱۰۰۰ مترمربع متفاوت بود. ویلسون در طراحی و معماری این منازل، از عناصر معماری ایرانی نیز استفاده و سعی کرده بود با ارائه نوعی الگو و سبک معماری التقاطی از حس بدبینی و تنفر ایرانیان نسبت به خارجی‌ها و انگلیسی‌ها بکاهد.
۳) منازل کارگری: منازل کارگری آبادان تا پیش از ملی شدن صنعت نفت در سال ۱۳۳۰ش/ ۱۹۵۱م در محله‌های بهمنشیر، بهار، فرح‌آباد و پیروزآباد قرار داشت. معماری این منازل به صورت زنجیره‌ای یا به شکل ردیفی بود. این خانه‌ها با طرح بسته و بدون تجهیزات جمعی بنا شده بودند. منظور از طرح بسته، رعایت مساله محرمیت بوده است. در ادامه، نخست به بررسی و ارزیابی بنگله‌ها یا منازل مسکونی مدیران عالی‌رتبه انگلیسی پالایشگاه و پس از آن به بنگله‌ها و منازل کارمندی و در آخر به منازل مسکونی کارگران در شرکتشهر آبادان پرداخته خواهد شد.
معماری بنگله‌ها یا منازل مسکونی مدیران عالی‌رتبه انگلیسی در شرکتشهر آبادان
همان‌طور که پیش از این اشاره شد، نخستین کسی که برنامه خانه‌سازی را در آبادان و در محله بریم آغاز کرد، داوید سون بود. او نخستین بنای ویلایی اعلا را احداث کرد. این ویلا ساختمانی آجری بود که به سبک محلی و با سقفی از حصیر و «چندل» که به آن قصر گفته می‌شد، ساخته شد. این خانه دواشکوبه زیبا مشرف بر رودخانه اروندرود، محل زندگی دو نفر از انگلیسی‌های ارشد شرکت نفت بود که از طبقه بالای آن به‌عنوان محل خواب و از طبقه پایین به‌عنوان محل کار و درمانگاه و داروخانه استفاده می‌کردند. به این ترتیب اولین بنگله یا خانه سازمانی در آبادان احداث شد. چند سال بعد در جای این بنا «ویلای شماره یک» را ساختند که اولین ساختمان دائمی در آبادان بود. به هر روی با ورود انگلیسی‌ها و هندی‌ها به آبادان این نوع خانه‌های ویلایی (بنگله) آغاز شد. از همین رو در زبان فارسی به خانه‌های ویلایی با ۴ نما، بنگله گفته می‌شود. همچنین در علم معماری به خانه‌های یک طبقه، با سقف مسطح واقع در یک فضای باز بنگله اطلاق می‌شود. به عبارت دیگر، به لحاظ ساختار معماری به خانه‌های سبک با ایوان دلباز که برای کارمندان ادارات دولتی انگلیسی در آسیا ساخته می‌شد، بنگله گفته می‌شد. روی هم رفته، ساختار بنگله‌ها به صورتی است که زمین اختصاص داده شده جهت بنگله معمولا ۵۰۰ تا ۴هزار مترمربع مساحت دارد با فاصله، یک باغچه زینتی ۳۰۰ تا ۴۰۰ مترمربعی از درب ورودی قرار دارد. این بناها که سطوح اشغال متفاوتی دارند معمولا ۲۰۰ مترمربع و بیشتر سطح اشغال دارند. هر بنا علاوه بر آشپزخانه و نشیمن و پذیرایی، سه اتاق یا بیشتر به خود اختصاص داده است. به فاصله کمی (۳ تا ۵ متر) در پشت ساختمان اصلی، محل زندگی آشپز و باغبان و محل نگهداری حیوانات خانگی است که از دو اتاق کوچک تشکیل شده و استخری به تناسب اندازه بنگله و مابقی به باغچه و درختان میوه و سبزیجات اختصاص می‌یافت. این واحدهای مسکونی به وسیله پرچین‌های گل و گیاه از واحدهای مسکونی مجاور جدا می‌شدند. منتهی‌الیه چپ یا راست ساختمان اصلی، محل پارکینگ اتومبیل بود. این توصیفات معمولا ویژگی تمام بنگله‌ها به شمار می‌رود. منازل مسکونی محله می‌بریم از تیپ‌های متنوعی که حدودا ۴۰ نوع بوده از دو خوابه تا سه خوابه ساخته شده و از ۸۰ تا ۴۰۰ مترمربع زیربنا متفاوت است. در یک تقسیم‌بندی کلی، منازل مسکونی بریم به دو گروه دسته‌بندی می‌شدند:
گروه اول: خانه‌های کارمندی محله بریم شامل Junior , Inter , N۳ , XF, WF, G. در محله‌های کارمندی بریم، انواع خانه‌ها بر اساس تعداد اتاق وجود داشت. خانه‌های کارمندی بریم یک طبقه بودند که معمولا به کارمندان در رده مدیریت‌های مختلف میانی و پایینی واگذار می‌شد. خانه‌ها در هر خیابان و هر کوچه یکسان بودند. تمام خانه‌ها دیوار به دیوار و دارای یک حیاط بودند و توسط یک باغچه کاملا محصور می‌شدند. پشت خانه به کوچه راه داشت و حیاط و باغچه این گونه منازل به تناسب بزرگ بود.
گروه دوم: بنگله‌ها یا منازل مسکونی مدیران عالی‌رتبه انگلیسی (سینیورها). مدیران عالی‌رتبه انگلیسی (اروپایی) در بریم اسکان داده شده بودند که ویلاها و بنگله‌های بزرگی در میان فضای سبز داشتند و اطراف آن را پارک‌ها و باغ‌های متعدد گرفته بود و با پرچین‌های انگلیسی محصور شده بودند. این خانه‌ها در قطعه زمین‌هایی ساخته شده بودند که معدل وسعت‌شان هازر مترمربع بود و در هر هکتار به طور متوسط ۵/ ۴ واحد مسکونی وجود داشت. تا پیش از قرارداد ۱۳۱۲ش/ ۱۹۳۳م، بنگله‌هایی که توسط طراحان و معماران انگلیسی و هندی در مسجدسلیمان و آبادان احداث شدند فاقد سنت‌ها و عناصر ایرانی بودند. با عقد قرارداد ۱۳۱۲ش/ ۱۹۳۳م و تاکید بر جنبه‌های ایرانی، به تدریج عناصر ایرانی جایگزین عناصر خارجی شرکت نفت شد. از همین روی، تمایل به ایرانی‌گرایی و توجه به سنت‌های ایرانی نیز در سرلوحه کار قرار گرفت.
بر همین اساس بنگله‌هایی که پس از قرارداد ۱۳۱۲ش/ ۱۹۳۳م احداث شدند تلفیقی از سنت‌های معماری مدرن و ایرانی بودند. استفاده از تزئینات معماری اصفهان از جمله کاشیکاری‌های عصر صفوی در نمای بیرونی این بنگله‌ها مؤید این نظر است. این مساله بیانگر آن است که معماران انگلیسی به تدریج سعی داشتند کارشان را به سبک‌های سنتی ایرانی نزدیک‌تر سازند. از این رو، منازل مسکونی بریم و بوارده به لحاظ غنی بودن آرایه‌های معماری و تلفیق معماری سنت و مدرنیته حائزاهمیت هستند. بهره‌گیری از معماری منار شکل، استفاده از فرم جان‌پناه‌های مشبک و برخی دیگر از جزئیات در نما مانند استفاده از جفت ستون مشابه شهرهای دزفول و شوشتر و نیز به کارگیری ایوان‌های پهن طاق نمادار ایرانی بیانگر این واقعیت است که هر چند انگلیسی‌ها، طراحان اصلی معماری منازل مسکونی محله بریم و بوارده بودند، اما جالب آن است که از بند بند معماری ایرانی در ساخت منازل مسکونی استفاده کرده‌اند. به هر روی به کارگیری آرایه‌های اقلیمی و منطقه‌ای در منازل مسکونی بریم و بوارده، بخشی از ویژگی‌های معماری شرکت نفت است. بر همین اساس، رعایت سلسله مراتب فضایی شامل: فضای باز، فضای نیمه‌باز و فضای بسته و نور، نیم‌سایه و سایه که در معماری منطقه و معماری ایرانی وجود دارد، کاملا رعایت شده است. با این وجود، در برخی موارد دیده شده طراحان و معماران انگلیسی بنگله‌های بریم و بوارده از سنت‌های ایرانی فاصله گرفته و تنها الگوهای غربی را به کار گرفته‌اند. به طور نمونه معماری بنگله‌ها برخلاف معماری ایرانی که یک معماری درونگرا با حیاط مرکزی است، یک معماری برونگر است. همچنین به کارگیری سبک آرت دکو در معماری این بناهاست. سبک آرت دکو، نخستین سبک معماری مدرن غربی است که در ساخت ساختمان‌های شرکت نفت انگلیس و ایران در تهران و آبادان و مسجدسلیمان به کار گرفته شده است. سبک آرت دکو به دلیل تاکید بر خطوط و اشکال، دارای تقارن بنیادی است. این رویکرد تقارن در تمام جنبه‌های این سبک از طراحی تا معماری دیده می‌شود. به طور نمونه تمام بنگله‌های بریم و بوارده دارای یک ساختمان اصلی و یک ساختمان جانبی (فرعی) موسوم به بایروم (بوی روم) بودند. این دو ساختمان از لحاظ معماری دقیقا در تقارن با یکدیگر قرار داشتند. ساختار فضایی محله بریم به چهار محله کوچک‌تر تقسیم می‌شد: بریم شمالی، بریم جنوبی، ناحیه چهارباغ بریم و ناحیه سه‌گوش بریم. تیپولوژی منازل مسکونی این نواحی تا حدودی با هم تفاوت دارند. از این رو در ادامه به اختصار به بررسی این منازل پرداخته خواهد شد.
منازل مسکونی بریم شمالی: منازل مسکونی بریم شمالی مانند سایر نواحی بریم دارای پلاک با شماره منزل سازمانی هستند. به طور نمونه منزل شماره ۱۰۸ با پرونده ثبتی ۷۹۴۳ و منزل شماره ۲۷۷ با پرونده ثبتی ۷۹۴۳ به لحاظ معماری کاملا به سبک انگلیسی‌ساز بوده و دارای یک طبقه است. در فضای بیرونی ساختمان، طاق‌هایی موجود است که قسمت بیرونی را پوشش می‌دهند. مصالح به کار گرفته شده در بنا نیز آجر و سیمان بوده و اطراف این ساختمان را نیز فضای سبز احاطه کرده است.
منازل مسکونی بریم جنوبی: در محله مسکونی بریم منازل سه اتاقه تا پانزده اتاقه نیز وجود دارد که خانه‌های شماره یک تا شش، دو طبقه بوده و عرصه این منازل بین ۲۵۰۰ تا ۳هزار مترمربع است و هر طبقه بین ۴۶۳ تا ۱۳۹۸ مترمربع زیربنا دارند. این منازل متعلق به رؤسا و مدیران عالی رتبه شرکت نفت بوده است. سال ساخت این منازل، سال ۱۳۱۴ش/ ۱۹۳۵م است. احتمال می‌رود این منازل، همان منازلی باشند که در فاصله بین دو جنگ جهانی اول و دوم به درخواست رضاشاه به شکل دو اشکوبه (طبقه) توسط آلمان‌ها ساخته شده‌اند. یکی از این خانه‌ها، خانه شماره۳ است. این خانه، یکی از خانه‌های تشریفاتی پالایشگاه آبادان بوده که در ناحیه بریم جنوبی در حد فاصل باشگاه انکس و در ساحل اروندرود قرار دارد. معماری بنا تلفیق بسیار زیبایی از سنت و مدرنیته به صورت برونگرا و شامل دو طبقه غیر‌هم‌تیپ بوده که با ایجاد پر و خالی‌های ماهرانه‌ای طراحی شده است. بنا دارای دیوارهای آجری و باربر با ملات ماسه و سیمان و پوشش‌هایی تخت با تیرهای فلزی است. نماهای ساختمان آجری بوده که با ایجاد پرو خالی و نغول‌هایی باعث شکست ریتم ساده و یکنواخت در آنها شده‌اند.