سه‌شنبه شب، با وقوع زمین‌لرزه‌ای به قدرت 6/ 4 ریشتر در محدوده 24 کیلومتری فیروزکوه، حریم شرقی استان تهران برای دومین‌بار طی 15 روز لرزید. این زلزله در تهران احساس شد و سبب استرس پایتخت‌نشینان از بابت «دومینوی زلزله تا رسیدن به زلزله بزرگ» شده است. زلزله‌شناس معروف در واکنش به فضای عمومی اعلام کرد: تنش درونی زمین در منطقه کانون زلزله‌های شرق را از نظر علمی نمی‌توان به گسل‌های تهران پیوند داد. موسسه ژئوفیزیک در گزارش رسمی خواستار رصد و هوشیاری مسوولان نسبت به سه گسل پارچین، شمال تهران و مشاء شد.

گزارش رسمی موسسه ژئوفیزیک درباره زلزله‌های شرق تهران: مسوولان نسبت به سه گسل مهم هوشیار باشند

فرید قدیری- بهشاد بهرامی: به فاصله 12 روز پس‌از زمین‌لرزه 1/ 4 ریشتری «جوادآباد» در شرق تهران، سه‌شنبه شب گذشته زلزله‌ دیگری با قدرت 6/ 4 ریشتر مجددا در حریم شرقی استان تهران و در نزدیکی منطقه اول، «فیروزکوه» را لرزاند.

زلزله دوم با یکی از سه گسلی در ارتباط است که موسسه ژئوفیزیک اخیرا در گزارشی رسمی، درباره لزوم زیرنظر قرار دادن آنها و هوشیاری مسوولان، هشدار داده است.

ساعت 22 و 6 دقیقه سه‌شنبه گذشته، وقوع زلزله 6/ 4 ریشتری در محدوده 24 کیلومتری فیروزکوه و در عمق 10 کیلومتری زمین، باعث شد ساکنان پایتخت به‌خصوص در مناطق شرقی کلان‌شهر تهران، این تکان را احساس کنند.

فاصله نقطه کانونی زلزله فیروزکوه تا تهران 100 کیلومتر تخمین زده شده است که به این ترتیب 30 کیلومتر دورتر از فاصله بین کانون زلزله جوادآباد تا تهران، قرار دارد اما آنچه باعث شد دو شب پیش، این زمین‌لرزه توسط جمعیت زیادتری در شهر تهران و حتی در مناطق غربی احساس شود، عمق کمتر آن – نسبت به زمین‌لرزه 22 مرداد – بوده است. زلزله جوادآباد در عمق 13 کیلومتری رخ داد.

دکتر مهدی زارع بامداد چهارشنبه، در مواجهه با جو روانی شبکه‌های اجتماعی – که نشان‌دهنده استرس پایتخت‌نشینان از دومینوی زلزله در حریم جغرافیایی شهر تهران است – در صفحه فیس‌بوک خود، درباره اولین ارزیابی‌های کارشناسی از زلزله فیروزکوه نوشت: «در مورد اینکه زلزله شب چهارشنبه با بزرگای 6/ 4 ریشتر در نزدیکی فیروزکوه، در تهران توسط تعداد بیشتری از مردم (بیش از ساکنان مستقر در کانون زلزله) احساس و گزارش شد می‌توان این‌طور توضیح داد که تهران محل مهم‌ترین تمرکز جمعیت در استان تهران و کشور است؛ بنابراین علی‌الاصول مردم بیشتری وجود دارند که در تهران چنین رویدادی را ممکن است حس کنند (بسیار بیش از محدوده کانونی زلزله فیروزکوه).

مورد دیگر آن است که در تهران بیشتر مردمی که در طبقات سوم و بالاتر بوده‌اند این زلزله را حس کرده‌اند و در این فاصله بیش از 100 کیلومتری طبیعی است؛ بنابراین اینکه مردم بیشتری در محدوده تهران این زلزله را حس کنند ربطی به انتقال زلزله به گسل‌های تهران ندارد، اما خطر زلزله در تهران همواره بالاست.»

این زلزله‌شناس که چند ساعت بعد از زلزله جوادآباد در شرق تهران، فاصله کانون این زمین‌لرزه با پایتخت را به اندازه کافی «نزدیک» عنوان کرده و در عین حال از نبود شواهد علمی برای ربط دادن آن به «زلزله بزرگ تهران» گفته بود، دیروز درباره منشأ زلزله فیروزکوه، به پرقدرت‌ترین گسل اصلی تهران اشاره کرد و به «دنیای اقتصاد» گفت: زلزله سه‌شنبه شب در 100 کیلومتری شرق تهران و در جنوب محل تغییر روند پهنه «گسل مشاء» رخ داد که این به معنای بی‌لرزه بودن همان منطقه کانونی نیست.

گسل مشاء در صورت تحرک، از قدرت لرزه‌زایی 5/ 7 ریشتری برخوردار است که در صورت بروز چنین زمین‌لرزه شدیدی، همان احتمال «زلزله‌بزرگ» در تهران قطعیت پیدا می‌کند.

به گزارش «دنیای اقتصاد» تا ظهر دیروز 19 پس‌لرزه با بزرگای کمتر از 3 ریشتر در منطقه فیروزکوه توسط مرکز لرزه‌نگاری کشور –وابسته به موسسه ژئوفیزیک – به ثبت رسید.

مهدی زارع، عضو هیات علمی پژوهشگاه بین‌المللی زلزله به «دنیای اقتصاد» اعلام کرد: آنچه درباره وقوع زمین‌لرزه‌های اخیر در شرق استان تهران می‌توان مطرح کرد، ایجاد «استرس منطقه» است. استرس منطقه به معنای شکل‌گیری تنش در درون پوسته زمین ناشی از مکانیزم گسلش در محدوده اطراف کانون زلزله است. در حال حاضر، در محل زلزله فیروزکوه پتانسیل لرزه بالاتر وجود دارد، اما اینکه به‌صورت مستقیم ارتباطی با تهران داشته باشد، قابل ‌بیان علمی نیست و باید با مدل‌های مشخص، بررسی شود.

این زلزله‌شناس درباره استرس منطقه زلزله تصریح کرد: بسته به شدت زلزله، یک زمین‌لرزه می‌تواند اثر مستقیم بر گسل مجاور کانون آن زلزله داشته باشد؛ به‌طوری‌که وقتی تنش بحرانی در درون زمین رخ می‌دهد، در محدوده گسل بعدی ممکن است ناحیه‌ای با تنش بالاتر شکل بگیرد، اما آنچه در حال حاضر درباره زلزله فیروزکوه و تاثیرش بر گسل‌های تهران باید گفت، این است که زلزله 6/ 4 ریشتری روی گسل‌های تهران تاثیرگذار نخواهد بود. با این حال، توان لرزه خیزی تهران باید کماکان مورد توجه مردم و مسوولان باشد.

زارع در پاسخ به پرسش «دنیای اقتصاد» مبنی‌بر اینکه «با توجه به وقوع عمده زلزله‌های تهران در تابستان طی دو سه سال اخیر، آیا رابطه فصلی در زلزله وجود دارد؟» اینطور پاسخ داد: هر چند زلزله‌های مهیب کشور همچون زلزله بوئین‌زهرا در تابستان رخ داده اما از نظر علمی، چنین رابطه‌ای هنوز تایید نشده و در مقالات علمی نیز به چنین موضوعی اشاره نشده است.

ذره‌بین روی گسل‌های پارچین، شمال‌تهران و مشاء

مرکز لرزه‌نگاری کشور وابسته به موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران، با ارزیابی دقیق زلزله 22 مرداد جوادآباد و بررسی ابعاد فنی‌تخصصی این زمین‌لرزه از روی داده‌های شبکه لرزه‌نگاری، در گزارشی مکتوب اعلام کرد: زمین‌لرزه 1/ 4 ریشتری حوالی جوادآباد از توابع شهرستان ورامین استان تهران که ساعت 23 و 12 دقیقه پنج‌شنبه مورخ 22/ 5/ 94 رخ داد، حاوی یک پیش‌لرزه در فاصله زمانی کمتر از یک دقیقه و 37 پس‌لرزه تا عصر روز شنبه مورخ 24/ 5/ 94 بود.

در این گزارش رسمی، آمده است: احتمالا گسل مسبب این زمین‌لرزه، گسل پیشوا در جنوب شرق شهرستان ورامین بوده است. این گسل حدود 34 کیلومتر طول دارد و سوابق تاریخی لرزه‌خیزی آن(قبل از سال 1900 میلادی تاکنون) نشان می‌دهد که زلزله 1/ 4 ریشتری جوادآباد بزرگترین زمین‌لرزه ثبت شده در حوالی این گسل است.

«دنیای اقتصاد» شنبه بعد از این زلزله، به نقل از زلزله‌شناسان، منشأ احتمالی را گسل‌های پیشوا و ورامین اعلام کرده بود.

موسسه ژئوفیزیک در گزارش رسمی خود، به شکل مستقیم خواستار توجه و رصد مسوولان و مدیریت بحران نسبت به رفتار سه گسل مهم شهر تهران شده و تاکید کرده است: «اگرچه فعالیت گسل پیشوا با ابعاد معرفی شده نمی‌تواند صدمه‌ای به شهر تهران وارد سازد، ولی نباید گسل‌های مهمی چون «پارچین»، «شمال تهران» و «مشاء» که قابلیت تولید زمین‌لرزه‌های بالای 7 ریشتر را دارند، از نظر دور داشت. این مساله لزوم هشیاری هرچه بیشتر مسوولان محترم مرتبط با ساخت‌و‌ساز بنا‌ها و مدیریت بحران را روشن‌تر می‌سازد.»

فرضیه‌های زلزله در سامانه تخمین سریع

همزمان با وقوع چند زمین‌لرزه اخیر در شهر تهران، سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران در سایت رسمی خود گزارشی از نصب و استقرار سامانه‌ای جدید با عنوان «سامانه تخمین سریع خسارات و تلفات زلزله شهر تهران» منتشر کرده است که با اتکا به آن می‌تواند مدیریت 72 ساعت پس از وقوع زلزله را در تهران به شکل جامع تحت کنترل خود بگیرد. مطابق بررسی‌ها در صورتی که در 72 ساعت اولیه پس از وقوع زلزله امدادرسانی صحیح با سرعت و دقت صورت نگیرد، آمار تلفات و خسارات وارده افزایش چشمگیری پیدا می‌کند. این سامانه انواع سناریوهای لرزه‌خیزی تهران بر حسب تمامی گسل‌های اصلی و فعال (تهران 7 گسل فعال دارد) به همراه بزرگی مختلف زلزله (شدت زلزله) را شبیه‌سازی کرده است؛ به‌طوری‌که در این سامانه میزان خسارت و تلفات ناشی از زلزله در تمامی مناطق 22گانه شهر تهران با جزئیات کامل (در سطح کوچه‌ها و پلاک‌های هر منطقه) ذخیره‌سازی شده است، بنابراین چنانچه زلزله احتمالی تهران به هر شدتی اتفاق افتد در 72 ساعت اولیه پس از زلزله سازمان مدیریت بحران شهر تهران بدون نیاز به گزارش‌های مردم یا حضور زمان بر گروه‌های امداد و نجات می‌تواند از روی نقشه‌های از قبل تهیه شده خسارت، با اعزام تیم‌های نجات، بحران را مدیریت کند.

هر هفته چهار زلزله

به گزارش «دنیای اقتصاد»، تجربه وقوع زلزله‌های بزرگ در سطح کشور نشان داده در صورتی که گروه‌های امداد و نجات و مدیریت بحران نسبت به بروز بیشترین آسیب و خسارت در هریک از مناطق شهری اطلاع و آگاهی نداشته باشند، سردرگمی حاصل از این موضوع باعث تشدید تلفات و خسارات ناشی از زلزله خواهد شد؛ بنابراین اگر امکانی فراهم شود تا در دقایق اولیه زلزله نواحی آسیب دیده و میزان تلفات احتمالی مشخص شود سرعت امدادرسانی افزایش و آمار تلفات جانی کاهش پیدا می‌کند.

این موضوع برای کشور ما که آمار 20 درصد از زلزله‌های اتفاق افتاده در دنیا به آن مربوط می‌شود، اهمیت پیدا می‌کند. براساس آمارهای تهیه شده در کشور ما هر هفته دو زلزله کمتر از چهار ریشتر، هر سال سه زلزله با قدرت 6 ریشتر و هر 10 سال، یک زلزله با قدرت بیش از 7 ریشتر رخ می‌دهد.

از این رو کارشناسان لرزه‌نگاری تاکید دارند چون زلزله از پیش خبر نمی‌دهد و محدودیت زمانی برای هشدار آن وجود دارد (حداکثر 10 ثانیه قبل از زلزله با استفاده از دستگاه هشدار سریع زلزله برای قطع شریان‌های حیاتی شهر) باید راهکاری برای به حداقل رساندن وضع موجود و تبعات منفی پس از وقوع زلزله بود.

کدام مناطق بیشتر آسیب می‌بینند؟

سامانه‌ای که اخیرا در سازمان مدیریت بحران شهر تهران نصب شده است دارای نرم‌افزار تخمین خسارت و سخت‌افزار پردازش‌کننده شتاب‌های زلزله به‌منظور تشخیص زلزله و تخمین خسارت به محیط است. سازمان مدیریت بحران با ایجاد زمین‌لرزه‌های فرضی در محیط با استفاده از این دستگاه می‌تواند محاسبات مربوط به تخمین خسارت و تلفات و هشدارهای لازم در قالب گزارش‌ها، نقشه‌ها و پیام‌های هشداری پس از زلزله را آماده کند. این سامانه با استفاده از اطلاعات تولید شده از وضعیت شبیه‌سازی شده در زمان زلزله، وضعیت پس از وقوع بحران را آزمایش کند و خسارت وارده به نواحی مختلف شهر تهران با جزئیات کامل در محله‌ها، کوچه‌ها و پلاک‌های واقع در آن محل را تخمین بزند. خروجی این شبیه‌سازی در سناریوهای مختلف و در سه سطح شامل خسارت سنگین، متوسط و کم در هر منطقه است. به این معنی که با استفاده از داده‌های حاصل از زلزله فرضی می‌تواند درصد خسارت وارد به ساختمان‌ها با خسارت سنگین، متوسط و کم را برآورد کند. ضمن آنکه مطابق با اطلاعات وارد شده در این دستگاه نقشه‌ای برای تخمین تعداد افراد کشته، زخمی یا بی‌خانمان را پس از وقوع زلزله در هر منطقه پیش‌بینی کرد.

نتایج منتشرشده از یکی از شبیه‌سازی‌های انجام شده توسط این سامانه با شدت 6 ریشتر حاکی از آن است که چهار منطقه از شهر تهران که بیشترین خسارت و صدمات در صورت وقوع زلزله به آنها وارد خواهد شد مناطق چهار، پنج، دو و هشت خواهند بود. در این میان مناطق 22، 20، 21 و 19 نیز در این شبیه‌سازی کمترین خسارت به آنها وارد خواهد شد. البته به نسبت بزرگی زلزله و اینکه کدام یک از گسل‌های زلزله تهران فعال شوند، قطعا میزان خسارت وارده تغییر پیدا می‌کند.