به باور کارشناسان گردشگری، طبیعت‌گردی یکی از راه‌هایی است که در صورت اجرای صحیح می‌تواند به حفظ محیط زیست و توسعه پایدار جوامع محلی کمک بسزایی کند؛ پرنده‌نگری نیز به عنوان یکی از زیرشاخه‌های آن، ظرفیت بسیار خوبی برای توانمند کردن جامعه محلی و مشارکت دادن آنها در حفظ محیط زیست و توسعه پایدار دارد.

روز 5 آذرماه را در ایران روز ملی پرنده‌نگری نامیده‌اند و برای تعریف صحیح آن، مشارکت دادن مردم محلی و آشنا کردن مردم با این شکل از اکوتوریسم تلاش می‌شود تا از امکانات طبیعی موجود پرنده‌نگری به نحو صحیح و مطلوب در راستای توسعه پایدار استفاده شود. 

در اکوتوریسم روی دو مولفه توجه ویژه می‌شود؛ یکی اقتصاد جامعه محلی و میزبان و دیگری حفظ محیط زیست. با توجه به شرایطی که گردشگری انبوه برای محیط زیست و جامعه محلی به وجود می‌آورد، حساسیت بر این گونه از گردشگری نیز زیاد شده که به گفته کارشناسان گردشگری، بحق هم هست؛ چراکه زیرساخت‌های فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی و حتی مدیریت محلی را تحت تاثیر قرار داده و مشکلات زیست‌محیطی نیز ایجاد می‌کند. در چنین شرایطی، طبیعت‌گردی و پرنده‌نگری به عنوان یکی از زیرمجموعه‌های اکوتوریسم راهی برای اصلاح گردشگری انبوه معرفی می‌شود؛ راهکاری که هم به بهره‌گیری اقتصادی مردم محلی از بوم یک منطقه می‌انجامد و هم از آنها نگهبانانی برای این بوم می‌سازد.

پرنده‌نگری؛ درآمدی خرد اما پایدار 
حر منصوری عبدالملکی، فعال گردشگری محیط‌زیست در این باره به «دنیای اقتصاد» می‌گوید: «اگر به پرنده‌‌ها به عنوان سرمایه‌ای که نباید مصرف شود نگاه کنیم و آن را چیزی بدانیم که باید در منطقه بمانند تا پرنده‌نگر برای دیدن آنها وارد منطقه شود و با استفاده از امکانات بومی و محلی و اقامت در خانه‌های محلی به جامعه بومی سودرسانی کند و موجب رشد اقتصادی مناطق و مردم محلی خواهد شد.» این فعال حوزه پرنده‌نگری تاکید می‌کند که این درآمدها برای مردم محلی و بومی، خرد اما پایدار است و از این جهت است که اهمیت پیدا می‌کند.

منصوری یادآور می‌شود: «نباید فراموش کرد که این گونه از اکوتوریسم به گردشگری انبوه تبدیل نشود. اکوتوریسم و پرنده‌نگری نیاز به سخت‌افزار و سازه، هتل و رستوران ندارد بلکه بُعد نرم‌افزاری و دانش بومی داشته و استفاده از چیزی است که وجود دارد.» به گفته او، اکوتوریسم و پرنده‌نگری به بهروه‌وری اقتصادی جامعه محلی، زنده کردن آداب و سنن و لباس و غذا‌های سنتی کمک می‌کند؛ همچنین برای پرنده‌نگری در سایت‌های مربوطه نیاز به راهنمای محلی نیز هست و تمام اینها موجب ایجاد انگیزه برای استقبال از این گونه معیشت به جای شکار و فروش پرنده توسط مردم محلی خواهد شد. این فعال محیط زیست با تاکید بر اینکه تاثیر این نوع نگاه به پرنده‌نگری طولانی‌مدت و پایدار است، می‌افزاید: «توجه به پرنده‌نگری کمک می‌کند تا مولفه‌های اقتصادی و فرهنگی در کنار یکدیگر رشد کنند.» او درباره اینکه در برخی مناطق از جمله فریدونکنار با وجود داشتن گونه‌های مختلف پرنده، زندگی مردم از طریق شکار می‌گذرد و نه از درآمدهای حاصل از پرنده‌نگری، می‌گوید: «مردم در این مناطق دغدغه نان دارند و منبع اقتصادی آنها فصلی است اما باید یاد بگیرند و برای آنها به صورت عملی الگوسازی شود تا اهمیت و ضرورت پرنده‌‌نگری را درک و در این راه مشارکت کنند. این امر زمانی امکان‌پذیر خواهد بود که عملا از این طریق به آنها سود برسد و در این صورت است که می‌توانیم معیشت جایگزین را به آنها پیشنهاد کنیم.» منصوری پیشنهاد می‌دهد: «اگر کمیته ملی طبیعت‌گردی ایران بتواند یکی از دامگاه‌های فریدونکنار را اجاره کرده و یک سایت پرنده‌نگری خوب راه‌اندازی کند، مردم منطقه به استفاده و بهره‌برداری اقتصادی از این طریق تشویق و برای پاسخگویی به نیاز پرنده‌نگرهایی که وارد منطقه می‌شوند، کسب و کارهای درآمدزای خدماتی محلی راه‌اندازی خواهند کرد؛ فرآیندی که از شکار پرندگان منطقه به طرز چشمگیری خواهد کاست.» 

گردشگری؛ معیشت جایگزین شکار
درحالی‌که مردم جوامع محلی با بهره‌گیری اقتصادی از طریق اکوتوریسم و پرنده‌نگری در این مناطق و لمس و درک آن، به راحتی معیشت جایگزین را پذیرفته و در راه رشد پرنده‌نگری فعالیت می‌کنند، ضروری است که با برنامه‌ریزی و مدیریت صحیح، راه‌هایی را که مردم مناطق محلی و بومی بتوانند از آنها درآمد اقتصادی داشته باشند برایشان ایجاد و تعریف کرد. به گفته فعالان حوزه طبیعت‌گردی و پرنده‌نگری، از جمله این کارها می‌توان به اجاره کردن خانه‌های محلی، ‌فروش و ارائه خدمات و غذاهای محلی، خرید محصولات ارگانیک، خرید چکمه برای پیاده‌روی و عکاسی در تالاب‌ و اجاره وسایل نقلیه مناسب برای رفت و آمد که از تردد تعداد بیشتری اتومبیل هم جلوگیری می‌کند، اشاره کرد که به میزان قابل‌توجهی برای مردم جامعه محلی اشتغال‌زایی کرده و درآمدزایی و توسعه پایدار به همراه خواهد داشت.

میانکاله یکی از سایت‌های مهم پرنده‌نگری در ایران است که در مسیر مهاجرت پرندگانی قرار دارد که با سرد شدن هوا، از شمال دریای خزر به جنوب می‌آیند. این منطقه به‌دلیل اینکه اغلب گونه‌های پرندگان را از نظر غذایی تامین می‌کند، بیش از نیمی از گونه‌های پرندگان را در خود جای داده و به گفته کارشناسان و فعالان حوزه پرنده‌نگری و اکوتوریسم، از این جهت قابلیت تبدیل شدن به قطب‌ پرنده‌نگری در ایران و حتی خاورمیانه را دارد. بیش از 519 گونه پرنده در تمام ایران وجود دارد که از این تعداد، بیش از 270 گونه در میانکاله است و در محیطی کاملا طبیعی می‌توان آنها را رصد کرد. 

با این همه بعضا حضور انبوه گردشگران در منطقه، نه تنها باعث دور شدن پرندگان می‌شود بلکه ضربات زیست‌محیطی را نیز به این منطقه وارد می‌آورد. این درحالی است که به نظر می‌رسد سایت‌های پرنده‌نگری در شمال ایران و تالاب‌های دیگر کشور، به عنوان یکی از راه‌های توسعه پایدار مناطق و جوامع محلی، سرمایه بزرگی برای ایران باشند و بتوانند در بلندمدت به یکی از قطب‌های سایت‌های پرنده‌نگری دنیا تبدیل شوند؛ چراکه در حال حاضر گردشگران خارجی بسیاری علاقه‌مند به حضور در این مناطق و استفاده از خدمات محلی آنها هستند. علاوه‌بر گردشگران خارجی، گردشگران داخلی بسیاری نیز به‌ویژه در سال‌های اخیر به این گونه از طبیعت‌گردی علاقه نشان می‌دهند که در صورت اجرای صحیح آن از سوی مجریان تورهای پرنده‌نگری و رعایت ظرفیت بُرد اکولوژیکی مناطق، می‌توانند مشارکت جامعه محلی را جلب کرده و رونق اقتصادی و توسعه پایدار را به همراه داشته باشند. 

فرصت آخر هفته برای طبیعت‌گردی
اما مساله‌‌ای که درباره گردشگران داخلی ایران باید به آن توجه کرد، این است که در برنامه‌ریزی سفر برای آنها به‌دلیل تجمع تعطیلات در زمان‌های خاصی، امکان توزیع سفر کم بوده و بسیاری از افراد علاقه‌مند، به همین دلیل فرصت پرنده‌نگری در فصول و زمان‌های خاص را از دست می‌دهند؛ درحالی‌که به گفته کارشناسان، ایجاد تعطیلات آخر هفته می‌تواند به میزان قابل‌توجهی این مشکل را حل کرده و فرصت سفرهای کوتاه دوروزه را در اختیار مردم بگذارد.  برخی از کارشناسان طبیعت‌گردی در این باره می‌گویند: «به‌دلیل اینکه سایت‌های طبیعت‌گردی و پرنده‌نگری ظرفیت محدودی از بازدیدکنندگان را می‌توانند در روز پذیرا باشند، لازم است با تقسیم تعطیلات و همزمانی شدن سفر، از تجمع گردشگران و طبیعت‌گردان در این مناطق جلوگیری کرد.»

با این وجود در حال حاضر به‌دلیل اینکه تعطیلات آخر هفته در ایران یک روزه است و برخی تعطیلات همچون عید نوروز به 15 روز هم می‌رسد، امکان مسافرت‌های دو یا سه روزه در زمان‌هایی که وقت پرنده‌نگری است، میسر نمی‌شود، بنابراین بخش زیادی از مخاطبان پرنده‌نگری از دست می‌روند؛ امری که البته تنها محدود به پرنده‌نگری نیست و فرصت سفر به بسیاری از مناطق ایران را از گردشگران داخلی گرفته است.

با توجه به اینکه پرنده‌نگری شاخه‌ای پرطرفدار در حوزه اکوتوریسم دنیا به شمار می‌آید و ضمن برقراری بیشترین تعامل میان انسان و طبیعت به عنوان تفریحی سالم در بسیاری از کشورها مورد توجه قرار دارد، می‌توان برای حضور علاقه‌مندان و آگاهی آنها از شرایط استفاده از این امکانات طبیعی در کشور برنامه‌ریزی جدی و همه‌جانبه کرد. در شرایط کنونی، کشور ما باوجود دارا بودن بیش از 500 گونه پرنده، سهم چندانی از این فرصت ندارد. مشارکت دادن جوامع محلی و فرهنگ‌سازی و درآمدزایی صحیح از این ظرفیت عظیم پرنده‌نگری، نقش موثری در توسعه این شاخه از طبیعت‌گردی ایفا خواهد کرد.  همان‌طور که اشاره شد برای مشارکت مردم در رشد پرنده‌نگری لازم است این راه برای آنها صرفه اقتصادی داشته باشد؛ دریافت عوارض از گردشگران، راه‌اندازی سایت‌های پرنده‌نگری و ایجاد کسب‌وکارهای کوچک بخشی از اقداماتی است که این صرفه اقتصادی را برای آنها به همراه خواهد داشت. همچنین ادامه دادن این روند همراه با مشارکت حداکثری مردم محلی از تصمیم‌گیری تا اجرا، بهترین و کاربردی‌ترین راه برای رشد و توسعه پایدار این جوامع خواهد بود.