پس از وقوع زلزله‌های بزرگ، روند بازسازی خانه‌ها به کندی صورت می‌گیرد و چادرهایی که برای اسکان موقت در اختیار زلزله‌زدگان قرار داده میشود نمی‌توانند تا زمان بازسازی منازل محل مناسبی برای زندگی و ادامه فعالیت‌های معمول افراد باشند. زلزله‌زدگان تا زمان بازسازی منازلشان نیازمند مسکنی با امکانات مناسب و کافی هستند. زلزله‌زدگان پیش از آنکه به خانه‌هایشان بازگردند باید زندگی را از سر بگیرند.
مراحل اسکان؛ پل میان فاجعه و زندگی
اسکان پس از زلزله در جهان به چهار دوره تقسیم میشود: سرپناه اضطراری، سرپناه موقت، اسکان موقت و اسکان دائمی یا بازگشت به منازل بازسازی شده.
۱- سرپناه اضطراری: این مرحله از زمان وقوع زمین لرزه تا چند روز پس ازآن را شامل میشود. در این دوره، افراد در پناهگاه‌های جمعی همچون استادیوم‌های سرپوشیده، سالن‌های والیبال، کلیساها و… به‌طور موقت اسکان داده می‌شوند یا به نزد دوستان و آشنایان خود می‌روند. در پایان این مرحله وضعیت به ثبات نسبی می‌رسد.
۲-سرپناه موقت: این مرحله چند هفته نخست پس از وقوع زمین‌لرزه را شامل میشود. در این دوره چادرها یا پوشش‌های پلاستیکی به‌عنوان سرپناه مورد استفاده قرار می‌گیرد. این لوازم عموما توسط صلیب سرخ، هلال احمر یا نیروهای نظامی در میان زلزله‌زدگان توزیع میشود و در دوره‌ای که زلزله‌زدگان در این چادرها حضور دارند غذا، آب آشامیدنی و لوازم بهداشتی مورد نیاز آنان توسط نیروهای امدادی در اختیارشان قرار می‌گیرد.
۳- اسکان موقت: این مرحله اسکان نسبت به مراحل قبلی طولانی‌تر است و تا زمان بازسازی منازل زلزله‌زدگان و بازگشت آنها بهمسکن دائمی ادامه خواهد داشت. امکان بازگشت افراد به روال عادی زندگی در مرحله اسکان موقت فراهم میشود. اسکان موقت معمولا در بناهای کوچکی صورت می‌گیرد که با استفاده از مصالح پیش‌ساخته و ظرف مدت کوتاهی ساخته می‌شوند. در مواردی که تخریب ناشی از زلزله بالاست، بازسازی خانه‌ها مستلزم صرف زمانی چند ساله است. در این مدت، استفاده از امکانات اسکان موقت برای بازسازی اجتماعی و اقتصادی نواحی زلزله زده ضروری است. امکانات اسکان موقت مناسب، زلزله‌زدگان را در برابر شرایط دشوار محیطی محافظت می‌کند، موجب تقویت احساس امنیت و ثبات در آنها میشود و ایشان را قادر می‌سازد زندگی و فعالیت‌های روزمره را از سر بگیرند. به این ترتیب اسکان موقت در حکم پلی است که قربانیان زلزله را از شکاف حادثه می‌گذراند و به جریان زندگی عادی بازمی‌گرداند.
هدف از اسکان موقت فراهم آوردن امکان زندگی اعضای خانواده در کنار یکدیگر، برخورداری از سطح مناسبی از حریم خصوصی، بهره‌مندی از امکانات ضروری زندگی همچون محل تهیه غذا و امکانات بهداشتی است. اسکان موقت تنها ساخت مسکن موقت را شامل نمی‌شود، بلکه دسترسی به خدمات و امکانات گوناگون را نیز در بر می‌گیرد. حفظ ساختار اجتماعی منطقه و از سرگیری فعالیت‌های اجتماعی و اقتصادی در این مرحله در اولویت قرار دارد. درآمریکا، طبق قوانین مواجهه با بلایای طبیعی، اعطای کمک‌های مالی و اجاره مسکن دائمی برای زلزله‌زدگان بهترین گزینه اسکان موقت در نظر گرفته میشود. ممکن است کمیته مواجهه با بلایای طبیعی به دلیل گستردگی تخریب یا هزینه اجاره مسکن، این گزینه را رد و تاسیس مرکز اسکان موقت زلزله‌زدگان را به‌عنوان راه حل جایگزین پیشنهاد کنند. در این صورت خانه‌های پیش‌ساخته (مسکن پیش‌ساخته آماده، خانه‌های صنعتی و …) برای اسکان موقت قربانیان به کار گرفته می‌شوند. تصمیم‌گیری درخصوص محل قرار‌گیری این سازه‌ها، اسکان جمعیت، ارائه خدمات عمومی و نیز برنامه‌ریزی برای تخلیه و غیرفعالسازی این مراکز بر عهده مقامات محلی است. امکانات اسکان موقت زلزله‌زدگان به‌طور میانگین به مدت ۱۸ ماه مورد استفاد قرار می‌گیرد.
درس‌های آموخته
پس از تجربه چندین زلزله و توفان، سازمان معماران داوطلب (هبیتت) و سایر موسساتی که در زمینه اسکان آسیب‌دیدگان از بلایای طبیعی فعالیت می‌کنند مجموعه‌ای از راهنمایی‌های ضروری را گردآوری کردند تا تجربه خود را به‌عنوان نمونه‌های موفق به اشتراک بگذارند تا در موارد آتی مورد استفاده قرار گیرد:
ارزیابی محل: رویکردهای متفاوتی برای انتخاب محل استقرار زلزله‌زدگان وجود دارد. نکته مهم آن است که محل مورد نظر پیش از استقرار هر سازه‌ای مورد بررسی جامع قرار بگیرد تا نقاط ضعف و قوت و نیز شرایط محل در صورت بروز خطرات احتمالی به درستی سنجیده شود و مناسب‌ترین محل برای اسکان موقت انتخاب شود.
مشارکت اجتماعی: کسانی که در معرض بلایای طبیعی قرار گرفته‌اند بیش از هر کسی نیازمندی‌ها و اولویت‌های خود را می‌شناسند. ایجاد امکان مشارکت اجتماعی، منجر به کاهش هزینه‌ها و افزایش سرعت کمک رسانی و اسکان آسیب‌دیدگان میشود.
تدوین برنامه راهبردی: مرحله اسکان موقت باید به‌عنوان بخشی از یک راهکار جامع در نظر گرفته شود، مسائلی چون مدیریت مراکز اسکان موقت، تامین امنیت، تامین آب آشامیدنی، خدمات بهداشتی و نظیر آن باید در زمان اسکان آسیب‌دیدگان مورد توجه قرار گیرد.
کاهش آسیب‌پذیری: در اسکان موقت آسیب‌دیدگان، کاهش آسیب‌پذیری آنها در برابر شرایط و خطرات احتمالی در اولویت است. انتخاب محل استقرار و نوع سازه‌ها باید به گونه‌ای باشد که آرامش لازم برای بازگشت به شرایط زندگی طبیعی را برای آنان فراهم کند.
توافق بر سر استانداردها: هیچ استاندارد بین‌المللی نمی‌تواند جزئیات کارهایی را که باید انجام شود تعیین کند، زیرا در هر فاجعه‌ای الزامات محیطی و اجتماعی بسیاری دخیل هستند. بهتر است که مقامات محلی بر اصولی توافق کنند تا سطح خدمات ارائه‌شده به آسیب‌دیدگان هماهنگ باشد و با توجه به وضعیت آب‌و‌هوایی، شرایط منطقه و مسائل فرهنگی، حداکثر استفاده از مصالح و امکانات موجود ممکن شود.
افزایش قدرت انتخاب: باید به آسیب‌دیدگان اجازه داده شود حسب نیاز خود محل اسکان را تغییر دهند یا برخی از فضاهای داخلی مسکن موقت را مطابق با موارد کاربری خود بهینه‌سازی کنند. آموزش‌های لازم و کمک‌های تخصصی باید در حد امکان در اختیار ایشان قرار بگیرد.
خریدن زمان: بازسازی پس از وقوع زلزله‌های مهیب چند سال طول خواهد کشید. بنابراین چادرها و امکانات اولیه پاسخگوی نیاز آسیب‌دیدگان نخواهند بود. برای تسریع در احداث مسکن موقت باید ترتیباتی نظیر توافق با صاحبان زمین‌ها و سامان دادن مشارکت‌های اجتماعی در سریع‌ترین زمان ممکن صورت پذیرد.
تکمیل تدریجی: روند اسکان از توزیع نخستین چادرها آغاز میشود. در طول مدت امدادرسانی و اسکان موقت باید به‌طور پیوسته امکان بهبود سازه‌های اسکان موقت یا تکمیل آنها، به آسیب‌دیدگان اطلاع‌رسانی شود. اسکان موقت به‌طور موازی با عملیات بازسازی ادامه می‌یابد و تکمیل میشود و نباید به‌عنوان فازی جداگانه در نظر گرفته شود.
برنامه‌ریزی برای استقرار مرکز اسکان موقت: زمین‌هایی که برای استقرار مراکز اسکان موقت در نظر گرفته می‌شوند باید از امنیت لازم برخوردار باشند و اسکان درآن محل نباید به لحاظ قانونی مسوولیتی برای آسیب‌دیدگان ایجاد کند. انتخاب محل استقرار باید به ترتیبی باشد که امکان از سرگیری فعالیت‌های روزمره را به آسیب‌دیدگان بدهد و ارتباط آنان را با سایر شهروندان قطع نکند.
بازسازی: سازه‌های اسکان موقت باید به گونه‌ای انتخاب شوند که در فرآیند بازسازی مناطق مسکونی به کار گرفته شوند یا در پایان این مرحله به فروش برسند یا مورد استفاده دیگری داشته باشند.
انتخاب محل استقرار مسکن موقت
سازمان مسکن و توسعه شهری آمریکا راهنمای مصوری برای طراحان امکانات اسکان موقت منتشر کرده است. در این سند امکانات و قابلیت‌های مورد نیاز در مسکن موقت ذکر شده است. ملاحظاتی که طبق استاندارد کمیته مواجهه با بلایای طبیعی آمریکا در انتخاب محل قرار‌گیری مسکن موقت زلزله‌زدگان باید در نظر گرفته شود عبارتند از:
– ملاحظات زیست محیطی و تاریخی: قرار‌گیری مسکن موقت نباید خطر نابودی میراث طبیعی یا تاریخی محل قرار‌گیری را در پی داشته باشد. احداث مراکز اسکان در مناطق حفاظت‌شده تاریخی، طبیعی یا در نزدیگی زیستگاه گونه‌های در خطر انقراض ممنوع است.
– ملاحظات ایمنی: محل قرار‌گیری مسکن موقت نباید زلزله‌زدگان را در معرض خطر سیل، توفان، بادهای شدید، ریزش کوه یا خطر حمله حیوانات وحشی یا گزیدگی حشرات یا مار و عقرب قرار دهد.
– ملاحظات آلودگی محیطی: مناطقی که در نزدیکی مدفن زباله‌ها یا دچار آلودگی شیمیایی هستند نباید به‌عنوان محل استقرار مسکن موقت انتخاب شوند.
– ملاحظات حملونقل: در انتخاب محل استقرار مرکز اسکان موقت، اولویت با مناطقی است که شبکه حملونقل موجود به آن دسترسی دارد. در صورتی که محل استقرار انتخاب شده فاقد امکانات حمل و نقل عمومی باشد، مقامات باید در اسرع وقت امکانات حملونقل عمومی را به مرکز اسکان موقت گسترش دهند.
– امکانات و خدمات عمومی: در انتخاب محل استقرار مرکز اسکان موقت اولویت با مناطقی است که تحت پوشش شبکه برق و لوله‌کشی آب هستند و امکان استفاده از تلفن همراه در آن منطقه وجود دارد. همچنین محل مورد نظر باید به خدمات ضروری نظیر بیمارستان، آتش‌نشانی، مرکز پلیس و امکانات آموزشی دسترسی داشته باشد. در غیر این صورت، فراهم کردن این امکانات در کمترین زمان ممکن، بر عهده مقامات محلی است.
انتخاب سازه‌های اسکان موقت
در اغلب کشورها پس از وقوع زلزله، دولت مرکزی قرارداد تامین اسکان موقت را با یک یا چند پیمانکار منعقد می‌کند. انتخاب محل استقرار اسکان موقت با نظارت مقامات محلی صورت می‌گیرد، اما احداث مسکن موقت به‌طور کامل به پیمانکاران واگذار میشود. سازمان‌های خیریه و مردم‌نهاد(NGO) نیز با موافقت مقامات محلی می‌توانند در محل‌های مشخص شده اقدام به احداث مراکز اسکان موقت کنند. در انتخاب سازه‌های مورد استفاده در اسکان موقت زلزله‌زدگان عوامل متعددی باید مورد توجه قرار گیرد:
قابلیت استفاده: با توجه به شرایط آب‌و‌هوایی منطقه سازه مورد استفاده باید بتواند افراد را در برابر عوامل محیطی محافظت کند. به‌عنوان نمونه در مناطق ساحلی مقاومت در برابر رطوبت و باد در اولویت است.
قابلیت سکونت: سازه‌ها باید از منظر پاسخگویی به نیازهای فیزیکی و عاطفی زلزله‌زدگان قابلیت‌های لازم را داشته باشند.
قابلیت نصب سریع: سوار کردن و استفاده از سازه‌ها باید در مدت زمان مناسبی ممکن باشد زیرا در زمان وقوع حادثه سرعت عمل بسیار مهم است.
هزینه-فرصت: سازه‌ها باید با توجه به امکاناتی که دارند و کیفیت و دوام مواد به کار رفته در آنها، در مقایسه با سایر گزینه‌ها قیمت مناسبی داشته باشند. دو استاندارد بین‌المللی درخصوص مسکن موقت موجود است؛ نخست استاندارد احداث کمپ که کمیته پناهندگان سازمان ملل منتشر کرده است و دیگر استاندارد اسفیر که حداقل نیازهای ضروری برای اسکان موقت را در قالب یک کتابچه راهنما با عنوان «استاندارد‌های حداقلی در زمینه پناهگاه، اسکان و موارد غیرغذایی» منتشر کرده است. در این دو استاندارد مواردی نظیر حداقل متراژ مسکن موقت به ازای هر نفر، امکانات ضروری در هر واحد مسکن موقت و نسبت اختصاص امکانات به هر فرد مشخص شده است. به‌طور مثال برای اسکان بیش از چند هفته، وجود دستشویی در هر واحد مسکن موقت، ضروری است یا به ازای هر ۵۰ فرد ساکن در یک مرکز اسکان موقت، باید یک حمام وجود داشته باشد. بن شیگرو، معمار ژاپنی که در زمینه طراحی و ساخت مسکن موقت قربانیان بلایای طبیعی فعالیت می‌کند، می‌گوید: «در انتخاب مسکن موقت مهم‌ترین نکته توجه به شرایط محیطی و مصالح در دسترس در آن منطقه است. دمای محیط، میزان بارش، وجود بادهای موسمی و به ویژه نوع مسکن دائمی مورد استفاده ساکنان آن منطقه باید مد نظر قرار بگیرد. معمولا مسکن موقتی که برای یک شرایط آب‌و‌هوایی طراحی و ساخته شده، تنها برای همان محدوده جغرافیایی قابل استفاده است. تجربه نشان می‌دهد باید تا حد امکان از مصالح محلی در ساخت مسکن موقت استفاده شود تا هم در هزینه‌ها صرفه‌جویی شود و هم مسکن ساخته شده با شیوه زندگی زلزله‌زدگان هماهنگی داشته باشد.»
عمده‌ترین چالش‌های انتخاب سازه مناسب برای اسکان موقت زلزله‌زدگان هزینه ساخت این سازه‌هاست. سازه‌های آماده نظیر کانکس‌ها که اغلب برای حملونقل دریایی مورد استفاده قرار می‌گیرند در بسیاری از موارد برای اسکان آسیب‌دیدگان از بلایای طبیعی مناسب هستند، اما هزینه تهیه این کانکس‌ها فشار مالی زیادی به کشورها تحمیل می‌کند. از سوی دیگر صرف هزینه بسیار برای تهیه مسکن موقت مناسب ممکن است به دلیل محدودیت منابع مالی، طرح بازسازی مناطق آسیب‌دیده را به تعویق بیندازد. چالش دیگر به کارگیری سازه‌های مقاوم در اسکان موقت، آن است که این سازه‌ها اغلب از مصالحی ساخته میشود که از مقاومت بالایی برخوردارند و می‌توانند مدت‌ها مورد استفاده قرار بگیرند، اما اسکان موقت با بازسازی منازل مسکونی پایان می‌پذیرد و سازه‌های اسکان موقت عموما بلااستفاده می‌مانند. پس از انتخاب محل استقرار مسکن موقت و انتخاب سازه‌های مربوطه کار ساخت مرکز آغاز میشود و حداکثر ظرف مدت ۳۰ روز باید اسکان در مرکز آغاز شود. در صورتی که مرکزی بیش از ۱۰۰ سازه را در خود جای دهد ضرب‌الاجل بهره‌برداری از آن ۴۵ روز خواهد بود.
تجربه‌های اخیر
پس از وقوع توفان در فیلیپین، در نوامبر ۲۰۱۳ بسیاری از منازل مسکونی به‌طور کامل تخریب شده بودند. جعبه‌های حمل نوشیدنی که اطراف آن با کیسه‌های سیمان پوشانده شد در زیر سازه‌های اسکان موقت قرار گرفت. از مصالح محلی نظیر چوب‌های بامبو و نیز لوله‌های مقوایی روکشدار برای تقسیم فضای داخلی استفاده شد. دیواره‌ها از حصیرهای محلی پوشانده شد و تخته سه‌لا و چوب نارگیل روی کف سازه قرار گرفت. روی پوشش ضدآب سقف نیز لایه‌ای از برگ نخل قرار گرفت.
پس از وقوع زلزله ۱۹۹۵ در کوبه ژاپن سازه‌هایی برای اسکان موقت مورد استفاده قرار گرفت که از تخته‌های سه‌لا با پوشش ضد آب در کف و سقف آن استفاده شده بود و دیواره‌های داخلی با لوله‌های مقوایی روکشدار پوشانده شد. از چادرهای ضدآب برای پوشاندن روی سقف سازه و میله‌های فلزی برای اتصال بخش‌ها استفاده شد. این خانه‌ها پس از گذشت ۵ سال و بعد از بازسازی مناطق آسیب‌دیده، باز شدند و به زلزله‌زدگان ترکیه اهدا شدند. در ترکیه به دلیل کمبود امکانات و کثرت افرادی که منازل خود را در زلزله از دست داده بودند، خانه‌های موقت ژاپنی تنها به نظامیان و کارمندان عالی‌رتبه اختصاص یافت. در نپال پس از وقوع زلزله سال ۲۰۱۵ سازه‌هایی مورد استفاده قرار گرفت که از قاب‌های چوبی تشکیل شده بود. داخل این قاب‌های چوبی با پاره‌های آجر پر شد و در سقف سازه نیز از لوله‌های کاغذی روکشدار استفاده شد. پوشش ضدآب چادر مانندی برای پوشاندن سقف و دیواره‌های سازه مورد استفاده قرار گرفت. کف سازه نیز از تخته‌های سبک محلی پوشیده شد.
خانه‌های آیکیا
گروهی از طراحان سوئدی اقدام به طراحی سازه‌هایی برای اسکان موقت پناهندگان یا آسیب‌دیدگان بلایای طبیعی کرده‌اند که با نام «بتر شلتر» (سرپناه بهتر)، عرضه شده‌اند و از صفحات مقاومی تشکیل شده‌اند که به سادگی روی یکدیگر سوار می‌شوند و صفحات خورشیدی تعبیه شده روی سقف این سازه‌ها به تامین انرژی مورد نیاز ساکنان کمک می‌کند. روشنایی این خانه‌ها با استفاده از لامپ‌های ال‌ای‌دی تامین میشود که از برق تولید شده در صفحات خورشیدی استفاده می‌کنند. سقف این سازه‌ها بلند است و اسکلت فلزی آنها به همراه صفحات مورد استفاده در سقف و دیواره‌ها در ۲ جعبه جای داده می‌شوند؛ یک گروه ۴ نفره می‌توانند ظرف مدت چند ساعت یک واحد ۵/ ۱۷ متر مربعی را به پایان برسانند و در و پنجره را نیز نصب کنند. این خانه‌ها هم‌اکنون برای اسکان آوارگان عراقی در این کشور مورد استفاده قرار می‌گیرند.
