پلازا در ادبیات تئوریک شهرسازان به فضای باز شهری با وسعت قابل توجه اطلاق می‌شود که می‌تواند جمعیت زیادی را میزبانی کند. این فضا فاقد دیوار جداکننده از محیط شهری است، اما معمولا ارتفاع آن با تراز صفر شهر با یک تا دو پله کمتر یا بیشتر همخوان است تا به این شکل محوطه آن از محیط شهری عادی قابل تشخیص باشد. جداره‌های پلازا نیز به کاربری‌های مختلفی اعم از فرهنگی، پذیرایی، تفریحی و تفرجی، اجرای همایش‌های خیابانی، مراسم آیینی و البته تجاری اختصاص دارد. این تعریف کالبدی و شهرسازی پلازا است. اما پلازا به لحاظ اجتماعی و کارکرد عینی آن نیز باید بتواند در نقش «چسب اجتماعی» عمل کند؛ از این بابت که این فضا برای گذران وقت شهروندان جاذبه داشته و موجب تعامل اجتماعی و گفت و شنود میان آنها شود. از دیگر ویژگی‌هایی که می‌توان برای پلازا یاد کرد، امکان بهره‌برداری از فضای آن به‌عنوان عرصه تجمع‌های شهروندی، قرارهای گروهی چند نفره و به‌طور کلی پاتوق است.
طی چند سال اخیر به راه‌حل شهرسازی کمبود سرانه‌های شهری مرتبط با تفریح و تفرج، یعنی پلازا توجهی از جانب مدیریت شهری صورت نمی‌گرفت و مدیران شهری دغدغه‌ای برای اینکه فضاهای باز در اتصال کامل به فضاهای شهری ایجاد کنند تا شهروندان بتوانند بخشی از وقت فراغت خود را بدون نیاز به ترک محیط شهری در آنجا بگذرانند، وجود نداشت. ویژگی مهم پلازا این است که می‌تواند به پاتوق تمام گروه‌های سنی تبدیل شود و در آنجا علاوه بر چیدمان مبلمان شهری کافی، نسبت به جذاب‌سازی بصری فضا از طریق تسلط فضای سبز، آب‌نما و امکاناتی برگرفته از مظاهر طبیعت اقدام شده است. افزون بر این در این فضا، مواردی همچون آمفی تئاتر مناسب اجراهای خیابانی نیز طراحی می‌شود تا از امکانات شهری برای کاربری فرهنگی نیز استفاده شود. در پلازا همچنین کسب و کارهای سیار مانند گروه‌های موسیقی خیابانی، رستوران و کافه نیز امکان عرضه محصول خود را دارند.
در سال ۹۵ از آنجا که عرصه مناسب برای ساخت یک پلازای استاندارد و تمام عیار متناسب با تعریف تئوریک شهرسازی آن شناسایی نشده بود، شهرداری تهران به تبدیل بخشی از میادین خودرویی پرتردد در مرکز شهر به پلازا روی آورد. این کاربری دوم به نفع عابران و شهروندانی که چون از خودرو استفاده نمی‌کنند، سهم چندانی از عرصه معابر شهری ندارند، پیش‌بینی شده است. کارشناسان شهرسازی معتقدند توسعه پلازاهای شهری به نوعی مواجهه نرم مدیریت شهری با استفاده‌کنندگان از خودروی شخصی تلقی می‌شود؛ به این معنا که به تدریج عرصه معابر خودرویی که فرش قرمزی برای استفاده‌کنندگان از خودروی شخصی محسوب می‌شود، محدودتر خواهد شد. این روند باید تا جایی پیش برود که از تمایل خودروسواری غیرضروری در پایتخت بکاهد و بتواند در بهبود کیفیت زندگی شهروندان از طریق کاهش ترافیک و نیز بهبود کیفیت هوای شهر از طریق مهار این منابع آلاینده متحرک، اثرگذار باشد.
پروژه‌ای که تحت عنوان پلازا در میدان هفتم تیر طراحی شده، در واقع دومین پروژه با تعریف استاندارد «پلازا در میدانگاه» است که اکنون عملیات اجرایی آن در جریان است. پس از این پروژه، دو میدان دیگر شهر تهران شامل میادین امام خمینی (ره) و حسن‌آباد قرار است دستخوش تغییرات اساسی به نفع شهروندان پیاده شده و بخشی از عرصه آنها به پلازا اختصاص یابد.
البته در سال ۹۵ مدیریت شهری تغییرات هندسی نسبتا وسیعی در میدان ولیعصر تهران ایجاد و از اصطلاح «پلازا» برای توصیف آن استفاده کرد. این در حالی است که آنچه در میدان ولیعصر اجرا شد تعبیر وارونه مدیریت شهری وقت از پلازا بود. حداقل موضوعی که در تعریف پلازا عموما رعایت می‌شود، ایجاد یک فضای باز روسطحی است که دسترسی به آن به سهولت و بدون طی پله‌های پرتعداد میسر باشد که در میدان ولیعصر اصلا چنین نیست. در این میدان پیاده‌ها به نفع سهولت تردد خودروها به زیرزمین رانده شده‌اند و تسلط خودروسواران بر عرصه شهر حفظ شده است که به کلی با کارکرد پلازا در تضاد است. اما آنچه در میدان هفت‌تیر در جریان است را می‌توان یک پلازای استاندارد در مقیاس کوچک ارزیابی کرد.
یاسر جعفری، معاون فنی و طرح‌های شهری سازمان زیباسازی شهر تهران درخصوص زمان بهره‌برداری از این پروژه که توسط سازمان زیباسازی طراحی شده، به «دنیای اقتصاد» گفت: این پروژه قرار است تا پایان نیمه اول سال جاری آماده استفاده شهروندان شود و پیش از افتتاح بخشی از خط شش مترو که از این میدان عبور می‌کند، گشایش خواهد یافت. بر اساس توضیحات جعفری و ارزیابی نقشه‌ها و تصاویری که از آینده میدان هفت‌تیر توسط مدیریت شهری تولید شده، پلازای این میدان همراستا با تعاریف شهرسازی، قرار نیست دیواری داشته باشد، بلکه یک کمربند سبز در اطراف آن وجود دارد که بخشی از فضای میدان که ویژه تردد خودروهاست را از فضای تردد و توقف عابران پیاده جدا می‌کند.
موقعیت این پلازا از شمال غرب میدان هفت‌تیر آغاز شده و تا غرب آن ادامه دارد. البته در این نقطه از شهر سال‌هاست که چیزی با عنوان «میدان» خودنمایی نمی‌کند. در میانه این فضا طی چند سال اخیر کارگاه عمرانی مترو برپا بود و پیش از آن هم فرم میدان هفت‌تیر بیشتر به نوعی تقاطع می‌مانست. اما در هر صورت بخشی از این عرصه که به‌عنوان میدان هفت‌تیر شناخته می‌شود و بین خیابان‌های کریمخان، مفتح، قائم مقام، بهار و بزرگراه مدرس و البته تعدادی کوچه و خیابان فرعی محصور است، ضلع شمال‌غرب و غرب میدان قرار است سر و شکل متفاوتی پیدا کند و پلازایی در آنجا احداث شود که تا پیاده‌راه شمالی جنوبی حاشیه میدان هفت‌تیر نیز امتداد دارد. به این ترتیب ویژگی این پلازا همین دسترسی آسان عابران پیاده در حال تردد در پیاده‌روها به این فضای توقف و مکث شهری است.
افزون بر این، متروسواران خط یک و شش نیز از طریق یک ورودی مترو که در این ناحیه از پیش وجود داشته اما مسدود بوده، به پلازا دسترسی خواهند داشت. جعفری در این رابطه به «دنیای اقتصاد» گفت: در سال‌های گذشته یکی از ورودی‌های خط یک متروی تهران در جزیره میانه میدان هفت‌تیر جانمایی شد که با توجه به مشکل امنیت جانی شهروندانی که از آنجا برای خروج یا ورود به مترو استفاده می‌کردند و حضور آنها در تداخل با ترافیک عبوری قرار می‌گرفت، این ورودی مترو بسته شد که ساختمان آن مانند یک بنای متروکه در میانه میدان مشهود است. اما در طرح جدیدی که برای این میدان طراحی شده، قرار است یک ورودی امن برای خط شش مترو در این محدوده ایجاد شود. البته با توجه به اهمیت منظر بصری، ساختمان خروجی ایستگاه به شکل فعلی باقی نمی‌ماند و به نحوی طراحی می‌شود که اختلالی در منظر شهری این عرصه ایجاد نکند.
به گفته وی، پلازای هفت‌تیر در واقع به نوعی محوطه‌سازی ورودی مجتمع ایستگاهی خط شش مترو نیز به شمار می‌آید و از این رو حتما پیش از افتتاح قطعه دوم از خط شش به بهره‌برداری خواهد رسید.
مدیریت شهری در طراحی این پروژه از تجربه شکست‌خورده میدان ولیعصر درس گرفته است، طوری که بر خلاف زیرزمین ولیعصر، در این فضا قرار است مبلمان شهری به تعداد مناسب جانمایی شود؛ ضمن اینکه بخشی از عرصه ۸ هزار مترمربعی پلازای ولیعصر را یک آمفی‌تئاتر خیابانی تشکیل می‌دهد که دور تا دور آن سکو برای نشستن شهروندان و استفاده از برنامه‌های فرهنگی که در آنجا برپا می‌شود، وجود دارد. حوض و آب‌نما نیز بخشی از فضاسازی پلازای هفت‌تیر است که قطعا در تلطیف فضا در روزهای گرم تابستان موثر خواهد بود. حدود ۲۵۰۰ تا ۳۰۰۰ مترمربع از عرصه مذکور قرار است به فضای سبز اختصاص یابد؛ فضای سبزی که باز به دلیل اهمیت حفظ منظر بصری پلازا، از نوع مشجر نیست و قرار است با فرش گل با گل‌های فصلی آرایش شود. در این فضا همچنین برنامه‌هایی برای نمایش آثار هنری با موضوع حادثه هفتم تیر پیش‌بینی شده است. شهرداری بنا دارد یک کافه کتاب نیز در این فضای روباز جانمایی کند و طبیعی است که عرصه برای حضور برخی مشاغل سیار دیگر نیز احتمالا در آینده وجود خواهد داشت تا کارکرد تفریحی و گردشگری این فضا را کامل کند.
حفظ منظر تا حدی برای طراحان پلازا اهمیت دارد که بنا دارند بخشی از پل‌های هوایی عابر پیاده موجود در میدان را نیز جمع‌آوری و بستری را فراهم کنند که خودروها و عابران بدون ایجاد اختلال در حرکت یکدیگر از فضای روسطحی استفاده کنند. این شکل پلازا در تهران که پس از میدان راه‌آهن دومین مورد از این نوع به شمار می‌آید، چیزی بین پارک‌های شهری، مراکز فرهنگی و پیاده‌راه است اما در عین حال نه پارک، نه مرکز فرهنگی و نه پیاده‌راه است. ترکیب این کارکردها کاربری دوم میادین شهری را برای پیاده‌ها ایجاد کرده است. پیش از این میدان راه‌آهن تهران بستر اجرای اولین طرح پلازای شهری در آستانه بهار امسال شد و این فضا به نحوی بازآرایی و ساماندهی شد که از یک محل گذر به یک محل توقف و تفرج تغییر ماهیت داده است.
به گزارش «دنیای اقتصاد»، رویه تازه‌ای که مدیریت شهری در توسعه پلازاها در پیش گرفته، با مقتضیات مالی کنونی شهر نیز هماهنگی بیشتری دارد. در دوره گذشته مدیریت شهری، بیشتر ابرپروژه‌هایی که نیازمند بودجه‌های هنگفت است، برای تغییر چهره شهر تعریف می‌شد. اغلب این پروژه‌ها ویژه خودروسواران و از نوع بزرگراهی بود که با هزینه‌های نجومی و بدهکار شدن شهر ساخته می‌شد. این در حالی است که اکنون مدیریت شهری قصد تحول در چهره شهر با حداقل بودجه را دارد. بودجه مورد نیاز برای اجرای این پلازا به ۱۰ میلیارد تومان هم نمی‌رسد و برآوردها نشان می‌دهد اجرای آن حدود ۵ میلیارد تومان هزینه در بر دارد؛ این رقم کمتر از یک درصد اعتبار بیش از ۱۰۰۰ میلیارد تومانی است که صرف اجرای پروژه بزرگراه طبقاتی صدر برای روان‌سازی ترافیک خودروها و در واقع فرش قرمز گستردن به منظور عبور استفاده‌کنندگان از خودروی شخصی شد. پروژه‌هایی که به لحاظ مالی کوچک‌مقیاس به شمار می‌آیند، در شرایط مالی کنونی شهرداری قابلیت اجرا دارند و البته به جای اینکه بر ترافیک و آلودگی هوابیفزایند، در خدمت احیای نشاط اجتماعی شهروندان هستند.
سرنوشت زیرگذر خودرویی هفت‌تیر
به گزارش «دنیای‌اقتصاد»، در سال‌های گذشته موضوع احداث زیرگذر برای عبور خودروها از میدان هفت‌تیر و اختصاص تمام فضای روسطحی به عابران پیاده مطرح شد، این در حالی است که چنین پروژه‌ای هیچ‌گاه مجال جدی برای اجرا پیدا نکرد. یاسر جعفری، معاون فنی و طرح‌های شهری سازمان زیباسازی درباره اینکه آیا در طرح پلازا، موضوع احداث زیرگذر آتی نیز لحاظ شده است، توضیح داد: ساخت این پلازا منافاتی با طرحی که از گذشته مطرح بوده ندارد. اما از آنجا که احداث زیرگذر در میدان هفت‌تیر با توجه به عبور دو خط مترو از این میدان نیازمند حفاری تا عمق بسیار زیاد بود و این موضوع را به لحاظ فنی پیچیده‌تر می‌کرد، مدیریت ارشد شهر تهران فعلا آن را از اولویت خارج کرده است. در عین حال اگر در دوره‌های آتی تصمیمی درخصوص اجرای این پروژه اتخاذ شود، امکان آن وجود دارد.
وی امیدوار است با اتمام این پروژه در پایان تابستان شاهد تبدیل عرصه میدان هفت‌تیر به یک فضای ارزشمند شهری باشیم. وی که مسوولیت دبیرخانه ستاد راهبردی پلازاهای شهری در شهرداری تهران را نیز بر عهده دارد، رویکرد مدیریت شهری را توسعه فضاهای مناسب پاتوق شهروندان از طریق تغییرات تا حد امکان کم‌هزینه و به لحاظ کالبدی محدود عنوان کرد و گفت: تلاش می‌شود از طریق برنامه‌های رویداد محور فضاهای شهری را به محیطی سرزنده و پویا برای گذران وقت شهروندان تبدیل کنیم.
