آلودگی در سال های اخیر از مهم ترین عوامل تهدید حیات تمام جانداران شناخته می شود. افزایش جمعیت و افزایش میزان مصرف، از اصلی ترین دلایل ایجاد آلودگی ها به شمار می آید که نه تنها حیات انسان ها را با خطر مواجه کرده، بلکه تمام اشکال مختلف حیات نیز تحت تاثیر آن قرار گرفته است.
شناخت انواع آلودگی ها و تاثیر هر کدام بر حیات جانداران به منظور کاهش اثرات سوء آنها، اهمیت بسیاری دارد و انسان به عنوان اصلی ترین آلوده کننده طبیعت می تواند نقش بسزایی در جلوگیری از ایجاد آلودگی ها و همچنین کاهش آنها برای حفاظت از محیط زیست و ساکنان آن ایفا کند.
شرایط موجود از نظر وجود انواع آلودگی ها و تاثیر آن بر جانداران بویژه حیات وحش، نیاز به استفاده از تجربیات گذشته، پژوهش های روز دنیا و به کارگیری فناوری های جدید برای محدودکردن منابع آلوده کننده و جلوگیری از مصرف بیش از حد آلاینده ها را دو چندان می کند. در این مقاله به طور مختصر به بررسی اثرات انواع آلودگی روی موجودات زنده می پردازیم.
آلودگی های نفتی و شیمیایی
پرهای پرندگان به صورت لایه ای عایق، از بدن و پوست آنها در برابر عناصر مختلف آب حفاظت می کند. هنگامی که آب بر اثر مواد نفتی آلوده می شود، پر پرندگان را می پوشاند و موجب چسبیدن پرها به یکدیگر می شود. در نتیجه پرها خاصیت عایقی خود را از دست می دهند و بر اثر آن پوست پرندگان در معرض خطر انواع آلودگی ها و مسمومیت ها قرار می گیرد. در بعضی موارد نیز پرندگان هنگامی که طبق عادت پرهایشان را تمیز می کنند، مواد نفتی را می بلعند که در نتیجه موجب بیماری یا مرگ آنها بر اثر مسمومیت به این مواد می شود.
یکی از دلایل به گل نشستن پستانداران دریایی نیز آلودگی های نفتی و شیمیایی شناخته شده است. این آلودگی ها ویژگی اکولوکیشن (سیستم تعیین مکان به وسیله صوت) در پستانداران دریایی را تحت تاثیر قرار می دهد. بر اثر آلودگی آب حیواناتی مانند دلفین مسیر خود را گم می کنند و در سواحل دریاها به گل می نشینند و در بسیاری از موارد بر اثر جراحت برخورد با صخره ها یا کم آبی از بین می روند.
سموم آلی کلره که در کشاورزی و صنایع استفاده می شود، در بافت چربی موجودات زنده ذخیره می شود و در طول زنجیره غذایی تجمع پیدا می کند. به طوری که در موجودات بالای زنجیره غذایی مانند پستانداران بزرگ، تراکم سم در بدن بیشتر می شود و در نتیجه جانوران نسبت به عوامل عفونت زا سریع تر واکنش نشان می دهند.
سموم آلی کلره روی غدد داخلی نیز تاثیر می گذارند و موجب توقف در ساخت هورمون ها، تجزیه هورمون های ساخته شده، تغییر در ساختمان هورمون و… می شوند. این اختلالات خود عامل بروز کاهش باروری، تغییر در رفتار جنسی یا تغییر در اندام های تناسلی، بی نظمی و نبود موفقیت در مراحل تولید مثلی و… هستند.
آلودگی های شیمیایی در جوندگان نیز موجب کاهش سلول جنسی نر، کاهش وزن بیضه و کاهش تولیدمثل و… می شود. به عنوان مثال بروز انواع سرطان و کاهش سلول جنسی نر حتی تا سه نسل بعد، همانند نسل اول در موش ها مشاهده می شود.
همچنین در گونه هایی مانند شیر دریایی و فک خزری، اختلال در تولیدمثل، سقط جنین و جنین زودرس گزارش شده است.
آلودگی هوا
دود و گازهای سمی موجب کاهش کیفیت هوا می شود و در نتیجه اثرات مخربی روی جانوران خواهد گذاشت. به عنوان مثال نرخ بالای تنفس در پرندگان موجب افزایش حساسیت آنها به آلاینده های هوا و در نتیجه کاهش سلامت آنها می شود.
انباشت زباله
تجمع زباله اثرات مهمی بر جانوران خواهد گذاشت. به عنوان مثال بطری هایی که دور ریخته شده و در محل عبور جانوران مانند کنار جاده ها انباشته می شود، خطر جدی برای جانورانی مانند حشره خورها، گوزن ها و خرس ها به شمار می آید که موجب مسمومیت یا خفگی آنها می شود.
آلودگی صوتی
آلودگی صوتی، جانوران را نیز مانند انسان ها آزار می دهد. به عنوان مثال پرندگان از طریق آواز و صدا جفت خود را جذب می کنند یا هنگام خطر، پرندگان دیگر را آگاه می کنند، اما صدای پرندگان در آلودگی صوتی محیط محو می شود و در نتیجه آنها امکان برقراری ارتباطات را از دست می دهند.
یا در دوزیستان مانند گونه ای از وزغ، آلودگی صوتی موجب اختلال در زمان زادآوری آنها می شود. این وزغ هنگامی که در اوایل فصل تابستان صدای رعد و برق را می شنود از شرایط مطلوب زیستگاه برای زادآوری و تخم ریزی آگاه می شود، و در نتیجه برای زادآوری از لانه خود خارج می شود. ولی اگر صدای تردد ماشین ها با صدای رعد و برق اشتباه گرفته شود، این جاندار در زمانی نامناسب زادآوری خواهد کرد و در نتیجه به جمعیت آن آسیب های غیرقابل جبران خواهد رسید.
آلودگی آب
فاضلاب های شهری، کشاورزی و صنعتی، سموم و آفت کش ها، فلزات سنگین و… درون آب ها تهدیدی جدی برای ماهی ها و پرندگان آبزی و کنار آبزی به شمار می آیند. سموم مصرفی در کشاورزی یا صنعت همراه با روان آب ها وارد اکوسیستم آبی شده و با افزایش غلظت سموم وارد شده به آب ها، مرگ و میر آبزیان را به همراه خواهد داشت. آلودگی ها از طریق کاهش نفوذ نور، کاهش اکسیژن محلول در آب و همچنین افزایش سطح نیترات و فسفات در آب که موجب رشد بیش از حد جلبک ها می شود که خود یکی از عوامل کاهش نفوذ نور است، مرگ ماهی ها یا مهاجرت موجوداتی که از ماهی ها تغذیه می کنند را به دنبال خواهد داشت که به برهم خوردن تعادل طبیعی می انجامد. استفاده نامناسب انسان از محیط زیست، تخریب پوشش گیاهی را به دنبال دارد. به این ترتیب خاک فرسایش پیدا می کند و آب منطقه گل آلود می شود. گل آلودگی آب، باعث مرگ و میر آبزیان کوچک (به عنوان غذای ماهیان بزرگ)، مسدودشدن مسیر تنفسی ماهیان و نابودی تخم آنها ـ بخصوص قزل آلا که شاخص آب های پاک است ـ می شود.
شادی توکلی مهر
کارشناس ارشد برنامه ریزی، مدیریت و آموزش محیط زیست
