رضا کانونی، مرتضی حیدری
دانشجوی کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه شهید بهشتی، تهران
چکیده
نقش مدیریت شهری در سالهای اخیر با پیچیده تر شدن مسائل شهری پررنگ تر شده است. مدیریت شهری باید با توجه به استعدادها، انگیزه ها، مشارکت گروه های مختلف و ترکیب این گروهها برای دستیابی به شهری خلاق تلاش کند. درهر شهری همیشه ظرفیتی بسیار بیشتر از آنچه ما در وهله اول تصور میکنیم وجود دارد، اگر بتوانیم بسترهای مناسبی را برای ایجاد فرصتهایی که مردم بتوانند خلاقیت ها و ظرفیت های خود را آزاد سازند فراهم کنیم در اصل به سمت ایجاد شهرهای خلاق گام برداشته ایم. شهرهای خلاق مکانهایی هستند که خلاقیت ها در آنها پدیدار می شود. بنابراین مدیریت شهری که یکی از ارکان اصلی شهر خلاق می باشد باید دارای توانمندی ایجاد خلاقیت در شهروندان باشد. این پژوهش براساس روش توصیفی – تحلیلی سعی دارد پس از توصیف شهر خلاق و مدیریت شهری به بررسی مدیریت شهری و مدیریت شهری پایدار و نقش آنها در ایجاد شهرهای خلاق بپردازد.
مقدمه
شهرها همیشه مراکزی برای ابداع نوآوری و خلاقیت هستند. به گفته مامفورد شهر، محل تجلی تمدن است که طی قرن ها، نوآوری های زیادی را پدید آورده است. ایده شهر خلاق را آقای ریچارد فلوریدا در دهه 1990 مطرح کرد. او با در نظرگیری زمینه های اقتصادی و اجتماعی خلاقیت تلاش کرد، تبلور این امر در شهر را در قالب مفهوم شهر خلاق صورت بندی کند. و همچنین معتقد است که شهرها ظرف بروز خلاقیت هستند که همیشه چرخ های حرکت، تمرکز و هدایت انرژی خلاق بشر بوده اند. مدیریت شهری نقش تسهیل کننده و فراهم کننده زمینه بروز و استفاده از خلاقیت ها را بر عهده دارد. خلاقیت در مدیریت شهری که شامل ترکیب نظرات متخصصان و مدیران شهری مدرن با ارزش های بومی و سنتی می باشد یکی از ارکان اصلی دست یابی به شهر خلاق می باشد. با توجه به این نکته که شهر و کیفیت زندگی درآن، به طور مستقیم متاثر از نوع نگاه به مسایل شهری است، خلاقیت شهری به عنوان یک رویکرد راهبردی می تواند کیفیات زیستن در شهر را تحت تاثیر فراوان قرار دهد.
مدیریت شهری
مدیریت فرآیندی است که به وسیله آن کوشش های فردی و گروهی به منظور نیل به هدف مشترک هماهنگ می شود. مدیریت شهری به معنای اداره امور شهر به منظور پایداری و رضایت اجتماعات محلی با در نظر گرفتن و تبعیت از سیاست های ملی است. از نقطه نظر سیستمی مفهوم مدیریت شهری از نوع سیستم های باز و پیچیده انسانی و اجتماعی است که با عناصر و روابط بسیار متنوع و متعدد مواجه است. به عبارت دیگر مدیریت شهری یک سازمان گسترده متشکل از عناصر و اجزای رسمی و غیر رسمی مربوط و ذیربط در ابعاد مختلف اجتماعی، اقتصادی و کالبدی حیات شهری با هدف اداره ، هدایت و کنترل همه جانبه و پایدار شهر مربوطه می باشد.
مدیریت شهری پایدار
مدیریت شهری پایدار بیشتر از آنکه مفهومی تجریدی باشد مفهومی برگرفته از مناسبات زیست محیطی و توسعه ای است. پایداری شهری مفهومی است که با توسعه پایدار به عنوان پارادایم جدید در جهان مطرح گردید. شهر پایدار باید از راهبردها و راه حلهایی بهره جوید که ماهیت جامع و کلی نگر داشته باشد. شهر پایدار در پی تلفیق سیاستها، برنامه ها و راه حل های طراحی به منظور دست یابی به اهداف چند گانه است. شهر پایدار شهری است که ورای راه حل های محدود و متعارف، مسائل اجتماعی و زیست محیطی را مورد توجه قرار داده آنها را با یک دید وسیع و جامع بنگرد. به عبارت دیگر شهر پایدار شهری است که حافظ و ارتقاء دهنده رفاه اهالی چه در بلند مدت و چه در دوره متوسط است که بالاترین کیفیت زندگی انسان از آن به دست می آید. سنگ بنای پایداری شهری این است که شهر همچون نظامی باز متکی به جریان عظیم ورودی مواد و انرژی از بوم کره است و تمامی آنها به صورت ضایعات در نهایت به خارج جریان می یابد. سیاست های راهبردی شهر پایدار از بعد بوم شناسانه به شرح زیر است:
مدیریت شهری خلاق
سابقه علم مدیریت شهری به پیدایش شهر و ضرورت تدوین اصول و مقررات و قوانین زیستن انسان ها در کالبد زیستی روانی و اجتماعی باز می گردد ولی سطح پاسخگویی و توانایی حل مسائل شهری بسته به میزان خلاقیت و بهره مندی مدیران شهری است. خلاقیت در مدیریت شهری عبارت است از تلفیق اندیشه ها و رهیافت های صاحب نظران مدیریت شهری مدرن با مبانی و ارزش های بومی و روشی نو در بررسی مسائل و مشکلات شهری و راه گشایی برای آنها در روشی بدیع و تازه به گونه ای که به اصالت ها و داشته ها صدمه ای نزد، این روش در حقیقت از ترکیب خلاقیت و مدیریت شهری به وجود می آید. در چنین شرایطی می توان مدیریت شهری خلاق داشته و توان تجزیه و تحلیل خلاقانه مسائل شهری را به دست آورد. به این ترتیب در ایده یابی، ایده پذیری و ارتباط با شهروندان خود نیز رویکردی خلاق و مبتکرانه خواهد داشت. در این میان فضاهای عمومی می تواند نقش بسیار مهمی در این ایده یابی و ایده پذیری و نقش واسط میان ارتباط شهروندان و مدیران شهری را بر عهده داشته باشد چرا که فضاهای عمومی سبب می شوند که تفکر خلاق شهروندان همگام و هماهنگ با مدیریت شهری حرکت کند و منجر به توسعه پایدار شود. برای برانگیختن حس خلاقیت در افراد باید آنها را متناسب با توانمندی هایشان در جایگاه شغلی خود قرار دهند که این لازمه شناخت دقیق افراد و داشتن اطلاعات کافی است. یکی از موثرترین عوامل در بروز خلاقیت در یک جامعه، زمینه سازی و بسترسازی در بین انسان ها جهت ایجاد فرهنگی است که در آن همگان در تلاش برای رشد دادن دیگری هستند و با تاثیر برروی یکدیگر به پیشرفت جامعه کمک می کنند. با توجه به وجود نابرابری های اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی به عنوان بزرگترین مانع جهت شکل گیری مناطق خلاق و اصول تربیت شهری در مدیریت شهری باید برنامه هایی تدوین گردد. این برنامه ها باید خلاقانه و جهت تشویق شهروندان برای حل مسائل و مشکلات شهری بدون در نظر گرفتن سطوح درآمدی و موقعیت زندگی آنان تهیه شوند که این امر علاوه بر توسعه و بهبود آموزش و مربیگری در زمینه مهارت های کسب و کار، باعث جذب و نگهداری از استعدادهای گوناگون می شود. در زمینه نظرخواهی از شهروندان وقتی به افراد آزادی اعطا می شود در اصل کلید خلاقیت برای تسلط بر ابزار و فرایندها به دست مردم سپرده می شود و مردم خلاق تر می شوند که این امر باعث دست یابی به برنامه های فرهنگی در کلیه سطوح محلات و مشارکت اجتماعی می شود، البته این آزادی باید کنترل شده و دقیق باشد.از دیگر عوامل تاثیر گذار بر مدیریت شهری خلاق بعد زمان است. در برخی از مواقع فشارهای ناشی از محدودیت های زمانی باعث بالا بردن خلاقیت می شود، یعنی اگر در بخشی از شهر وزندگی شهروندان معظل یا ناهنجاری ای به وجود آید که همه جامعه شهری را در بر گرفته باشد مسلما اگر ذیق وقت هم داشته باشیم، این امر باعث بالا بردن انگیزه های درونی افراد و ارائه طرح و پیشنهاداتی جهت حل معظل خواهد شد.
شهر خلاق
شهری است که به دلیل اهمیت زیبایی شناختی و توانایی آن برای پرورش قوه ادراک و ارتباطات مورد احترام است؛ جایی که تنوع فرهنگی غنیمت شمرده شده و بیان خلاقیت در تمام اشکال آن مورد تشویق قرار می گیرد. مردم می توانند در زندگی روزمره خود از فعالیت های خلاق لذت ببرند.
خلاقیت یک اصل اساسی برای انسان بودن و یک منبع حیاتی برای فرد،جامعه و حیات علم اقتصاد است. جوامع خلاق پر جنب و جوش و دارای اماکن انسانی،پرورش دهنده رشد فردی،درخشان در پیشرفت های فرهنگی و تکنولوژیکی،تولیدکننده شغل و ثروت و پذیرای تنوع شیوه زندگی و فرهنگ هستند.
شهر خلاق یک مجتمع شهری را توصیف می کند که فعالیت های فرهنگی بخش های مختلف آن، یکی از مؤلفه های اقتصاد شهر و کارکرد اجتماعی آن را تشکیل می دهد. چنین شهرهایی بر مبنای یک زیرساخت فرهنگی و اجتماعی محکم بنا می شوند و به واسطه تسهیلات و امکانات فرهنگی ممتازشان، مرکز ثقل اشتغال خلاق و سرمایه گذاری ها را به سمت خود جلب می کنند.
هدف شهر خلاق، مشتمل بر جذب نهادها، افراد و شرکت های خلاق در فعالیت های مرتبط با شهر و همچنین ایجاد زمینه درک شهر و همچنین ایجاد زمینه درک شهر به عنوان یک پدیده خلاق است. این امور، از طریق تشویق سازمان های خلاق، برای جذب در مجموعه مدیریت شهری و تشویق و مشارکت افراد خلاق در تصمیم گیری ها و افزایش اثر این تصمیمات در محیط شهری است.حمایت از نوآوری در عرصه های مختلف شهری، به ویژه عرصه هنری و ایجاد فضاهای لازم برای انجام این امور از جمله سایر فعالیت های لازم در این محور است.
یک شهر خلاق محیط مساعدی برای تربیت خلاقیت انسانی است و زمینه پرورش خلاقیت ساکنین خود را نیز فراهم می آورد. این شهرها فضای پویا و سالمی دارند و به سرعت خود را با ایده های جدید سازگار می کند. مچنین گروه های جدید مهاجر را به راحتی در خود جای داده و به هم سازی و همزیستی خلاقانه آنها کمک می نماید.
ایده شهر خلاق در دهه 1980 در دنیا ظهور کرد. ظهور این ایده تلاشی برای بازسازی شهر در سطح جهانی بود. اما شروع عمومی تر این ایده به دهه 1990 بر می گردد. عنوان شهر خلاق نخستین بار توسط یونسکو مطرح شد. اما معنایی که در آن روز مدنظر یونسکو بود،با مفهوم امروزین شهر خلاق کاملا متفاوت است.
ایده شهر خلاق بر این باور است که باید بر عنصر مکان، خارج از صنعت و به عنوان محیطی که کیفیت زندگی انسان را بالا می برد، تاکید کرد. ساکنان شهر نیز در دوران گذشته به طبقات کارگر و سرمایه دار تقسیم می شدند، اما در قالب مفهوم شهر خلاق، به طبقات خلاق و غیر خلاق تقسیم می شوند. طبقه خلاق حامل دانش است و بار اقتصاد دانش محور بر شانه افرادی است که در شهرها زندگی می کنند؛ و دارای تخصص کافی هستند.
در هم آمیختگی سرمایه گذاری، مکان و انسان ها، باید به پنج نوآوری برسد: نوآوری در حوزه مدیریت شهری، مسائل مدنی، مسائل اقتصادی، مسائل اجتماعی و مسائل فرهنگی و هنری.
شهر خلاق مکانی برای رشد و نمو خلاقیت ها در دینامیک شهرها است. شهر خلاق منزلی برای خلاقیت های هنری، نوآوریهای علمی و تکنولوژیکی و صدای رسای فرهنگ های رو به رشد است. شهری که همه پتانسیل های خلاق خود را جامه عمل می پوشاند و پرچم دار فعالیت های فرهنگی و توسعه ای است. یک شهر خلاق یک شهر دینامیک از لحاظ یادگیری فرهنگی و بین فرهنگی است. در این شهر، هر شهروند اطمینان خاطر به استفاده از ظرفیت های علمی، فنی، هنری و فرهنگی خود دارد.
فلسفه شهر خلاق، آن است که در هر شهری همیشه ظرفیتی بسیار بیش تر از آنچه در وهله اول به تصور می آید، وجود دارد. شهر خلاق، از مفاهیم جدید در عرصه مدیریت شهری می باشد که با مفاهیم کارآفرینی نیز قرابت معنائی دارد. شهر خلاق در قرن 21 به معنای شهروندان خلاق است.
ارکان شهر خلاق
مردم، بنگاه های اقتصادی، فضاها، پیوندها و چشم انداز 5 رکن اصلی شهرهای خلاق می باشند که توجه به این ارکان برای ایجاد و توسعه شهرهای خلاق در آینده حیاتی است.
مردم : در شهرهای خلاق باید شرایط و فعالیت های مدنظر قرار بگیرند که محیط جذاب برای افراد خلاق ایجاد شود. آموزش عمومی قوی و دستیابی به فعالیت های فرهنگی نقشی حیاتی در شکل گیری افراد خلاق بازی می کنند و باعث پیشبرد مشکارکت های اجتماعی می شوند.
بنگاه های اقتصادی : خلاقیت به ایجاد فرصت های اقتصادی می انجامد و کارآفرینان فرهنگی، کسب و کارهای خلاق را شروع می کنند و آنها را رشد می دهند و تجاری سازی ایده های نوآورانه و خلاق سبب اشتغال زائی و تولید ثروت در شهرهای خلاق می شود. در شهرهای خلاق، فراوانی استعدادهای خلاق پیشران اصلی صنایع خلاق و اقتصاد منطقه است.
فضا : یک ارتباط قوی بین فضا و خلاقیت وجود دارد. افراد خلاق نیاز به فضایی برای زندگی، الهام بخشی و نمایش کارهای خود دارند. فضاهای یک شهر اعم از مصنوعی و طبیعی ، باعث برانگیختگی، انطباق و بیان خلاقیت ساکنین خود می شوند. فضاهای خلاق باید امید بخش و توانمند ساز باشند. زیرا خلاقیت نیازمند فضاهایی است که در آن بتواند رشد و فعالیت کند،تفکر و نوآوری نماید،تجمع و پرورش یابد و نهایتا پیشرفت کند. (تصویر شماره2)
پیوندها و ارتباطات: یک محیط شهری که به دنبال برانگیختن و پشتیبانی از خلاقیت است، باید بتواند بسیاری از اقدامات مجزا را نیز به هم پیوند دهد. این پیوندها اغلب اوقات توسط سازمانهایی رهبری می شود و توسعه می یابند که ماموریت و چشم اندازشان خلاقیت است. پشتیبانی از پیوندها نیز توسط سازمانهای واسطی صورت می پذیرد که فعالیتهای مجزا را سازماندهی و از منابع موجود به نحو موثر استفاده می کنند. اکولوژی خلاقیت یک شهر برای پایداری و ثبات باید به خوبی و به نحوی یکپارچه گردد تا هنرمندان، صنایع خلاق، سازمانهای دولتی، برنامه های سرمایه گذاری و جامعه محققین بتوانند به صورتی مولد و اثربخش با یکدیگر ارتباط متقابل داشته باشند. شهرهای خلاق به زیرساخت های پیوند دهنده ای نیاز دارند تا از اکولوژی خلاقیت آنها پشتیبانی نمایند.
چشم انداز و آوازه : در شهرهای خلاق ، بیان و اظهار یک چشم انداز قوی و خلاقانه باعث رشد استعدادها خواهد شد و پشتیبانی از خلاقیت را به صورت گسترده ای در شهر هدایت کرده ، نظم می بخشد. این چشم انداز داستان شهر را در سراسر جهان بازگو می کند، آوازه آن را در جهان خلق می کند و به پیشبرد گردشگری، صادرات و سرمایه گذاری در شهر می انجامد.
شاخص های اصلی و ضروری یک شهر خلاق
شهر خلاق دارای شاخص های ضروری و اصلی است که در ذیل به آنها اشاره می شود:
الف) کیفیت محیط زیست (محیط زیست سالم؛آب و هوای تمیز، آب سالم، بهداشت و حفاظت از محیط زیست، دسترسی به فضاهای سبز و نواحی تفریحی و کالا و خدماتی که فاقد آلایندگی و گازهای گلخانه ای است.)
ب) شرایط اجتماعی و فرهنگی: تنوع فرهنگی و نژادی، خانه های امن، بهداشت، برنامه های آموزشی.
ج) کاربرد تکنولوژی: استفاده از تکنولوژی مناسب، سیستمهای انرژی کارآمد و بدون کربن، سیستم حمل و نقل کارآمد، زیربناها و ساختمان های پایدار.
د) وجود الگوهای اقتصادی: پویایی فضای محلی برای سرمایه گذاری در سطح محلی و با هدف صدور در بازارهای هدف، گویای الگوی اقتصادی مناسب است.
هـ) استقرار سیاست عمومی: نقش قوانین در توسعه، اجرا و نگهداری یک شهر خلاق، باید باز و اجرایی باشد. شفافیت و مشارکت دهی برای حمایت از تعادل بین عناصر زندگی یکی از اساسی ترین لازمه های استقرار سیاست عمومی یکپارچه است.
زیرساخت های مناطق و شهرهای خلاق
زیرساخت های شهر خلاق متاثر از شبکه ای از تولیدکنندگان منطقه ای، بازار نیروی کارمحلی یعنی کارگران دانش و کارگران خلاق که در یک منطقه استقرار دارند و می توانند در شکل گیری توسعه خلاقیت در شهر و منطقه اثر گذار باشند، و رقابت و همکاری بین مجموعه ای از شهرها که بتوانند عنصر خلاقیت را به منطقه و شهر تزریق کنند، خواهد بود. مباحث مطرح در این زمینه بیش تر مربوط به مناطق کلانشهری و شهرهای بزرگ است و هر چه قدر که از شهرهای بزرگ تر دور می شویم بحث مربوط به خلاقیت، بیش تر به عناصر سنتی تا عناصر جدید ارتباط پیدا میکند، اما امروزه عناصر سنتی مانند جواهرآلات با وجود سنتی بودن می تواند به عنوان یک صنعت خلاقیت آفرین تاثیر خود را بر شکل گیری شهر خلاق بگذارد. همچنین از جمله ویژگی های عمومی هر شهر خلاق این است که مکانی جذاب برای کار کردن و زندگی شهروندان خود (به خصوص برای نسل جوان)، مکانی جذاب برای گردشگران (صنعت توریسم)، توانمند در شکوفایی بخش های مختلف اقتصادی (از راه به کارگیری تکنولوژی و مدیریت صحیح آن) و همچنین مرکز جذب بنگاه های مختلف اقتصادی نوظهور خوشه ها و مراکز تحقیقاتی به ویژه در زمینه تکنولوژی های پیشرفته باشد.
شهر خلاق و توسعه پایدار شهری
با توجه به اینکه شهرها پس از عبور از دوران صنعتی گرایشی به سمت ایجاد محیط های انسانی تر پیدا کردند،نظریات بسیاری برای پاسخگویی به این نیاز به وجود آمدند که نظریه شهرهای خلاق به عنوان یکی از کاراترین و انسانی ترین آنها مورد استقبال عموم مختصصان شهری واقع شد. به دنبال گرایش به سمت شهرهای خلاق در همه ابعاد وجودی شهرها بسیاری از نهادها در کوششی یکپارچه حول محور حرکت به سمت رشد و شکوفایی شهر بر پایه استفاده از نیروی خلاق، بیانیه ها و نظراتی را ارائه نمودند. برای مثال در اساس نامه شورای عالی شهرسازی نوین اروپا سال 2000میلادی به برنامه ریزی متناسب برای رسیدن به وضعیت شهری پایدار توجه شده و بر لزوم حرکت به سوی شهر خلاق تاکیدی مضاعف صورت گرفته است. بطوریکه در بخش راهکارهای عملیاتی آن در هر سه مقیاس کلان،ملی و خرد موضوع شهرهای خلاق نیز بسیار پررنگ دیده شده است.
نتیجه گیری:
شهر خلاق و نوآور از جمله مباحث جدید در زمینه مطالعات شهری و مدیریت شهری می باشد به شهر به عنوان محل شکل گیری خلاقیت، دانایی، صنایع خلاق و نوآور نگاه میکند. شهر خلاق به عنوان یکی از مهمترین اهداف مدیریت شهری باعث می شود شهر خلاق خود به شکل یک رویکرد نوین در مواجهه با محیط های شهری و اثرگذاری بر فرایندها، اهداف و روشهای مدیریت و برنامه ریزی شهری مد نظر قرار بگیرد. مدیریت شهری خلاق با تلفیق اندیشه ها و ایده های مدیران شهری مدرن با ارزش های بومی جهت حلی مسائل و مشکلات شهری قدم برمی دارد. افراد خلاق موجب قدرتمند شدن شهر و رشد اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی شهر می شوند که این افراد به عنوان سرمایه های انسانی باید با بسترسازی مناسب در مدیریت شهری مشارکت داده شوند. طبق بررسی های انجام شده در این پژوهش با ترکیب معیارها و شاخص های شهر خلاق با مدیریت شهری میتوان گامی موثر در راستای رفع مشکلات شهری اعم از فقدان هماهنگی سازمانهای دولتی، عدم مشارکت شهروندان و به خصوص طبقه خلاق و نبود نیروی انسانی متخصص که لازمه دستیابی به شهر خلاق می باشد برداشت.
